وفاداري مشتريان (L)

L1-هنگامي كه من با ديگران در رابطه با سپيدار صحبت مي كنم نكات مثبتي را در رابطه با اين شركت بازگو مي كنم.
L2-كساني كه نظر من را براي سيستم هاي نرم افزاري جويا مي شوند من شركت سپيدار را به آنها معرفي مي كنم.
L3-من دوستانم را به همكاري با شركت سپيدار تشويق مي كنم.
L4-من شركت سپيدار را به عنوان انتخاب اول براي خريد خدمات نرم افزاري خودم در نظر مي گيرم.
L5-من در آينده نزديك به دنبال خريد محصولات جديد از شركت سپيدار مي باشم.

زيتامل و ديگران( 1996)

در بخش سؤالات عملياتي پرسشنامه از مشتريان خواسته شد تا بر اساس طيف پنج تايي ليكرت (از كاملاً موافق تا كاملاً مخالف) به سؤالات پاسخ دهند. براي شاخص ها با جنبه مثبت امتيازدهي بر اساس جدول (3-4) انجام شده است.
جدول ‏3‑4 طیف امتیازدهی به معیارها (براي سؤالات با جنبه مثبت)

جامعه آماری
مجموعه واحدهایی که حداقل در یک صفت مشترک باشند، یک جامعه آماری را مشخص می سازند (خاکی، 1387، 273).
صفت مشترک صفتي است که بين همه عناصر جامعه آماري مشترک و متمايز کننده جامعه آماري از ساير جوامع باشد (آذر و مومني، 1383: 5). و «گروه نمونه» مجموعه ی كوچكي از جامعه ی آماري است مشتمل بر برخي از اعضا كه از اعضاي جامعه ی آماري انتخاب شده اند. در واقع، گروه نمونه يك مجموعه فرعي از جامعه است كه با مطالعه ی آن محقق قادر است نتيجه را به كل جامعه آماري تعميم دهد (سكاران،1386، ص:295). به عبارت ساده تر، تعدادی از عناصر مطلوب مورد نظر که حداقل دارای یک مشخصه باشند را «جامعه آماری» و تعدادی از آحاد جامعه آماری که بیان کنندهی ویژگیهای اصلی جامعه باشند را «نمونه» می نامند.
جامعه آماری تحقیق حاضر شامل مشتریان خدمات شرکت سپيدار در شهر تهران است. كه اين شامل 248 مشتري از تعداد كل حدود 1500 مشتري است كه خدمات سپيدار را خريداري كردهاند.
روش نمونه گیری و تعیین حجم نمونه
پس از مشخص شدن جامعه، لزومی نیست که داده های کل جامعه آماری را استخراج کرد، بلکه کافی است نمونهای از آن را به طور علمی و تصادفی برگزید و سپس دادههای مربوط به این نمونه را استخراج کرد و در نهایت نتایج دادههای تحلیل شده را به کل جامعه آماری تعمیم داد. هدف همه نمونه برداریها در پژوهشهای علمی تهیه بیانیههای دقیق و با معنا درباره یک گروه بر پایه مطالعه زیرمجموعهای از آن گروه است. این گروه ممکن است زیر مجموعهای از افراد یا چیزها باشد (خاکی، 1387، 271). نمونه، گروهی از اعضای یک جامعه تعریف شده است که اطلاعات مورد نیاز پژوهشی به کمک آن حاصل میشود. جامعه مجموعه اعضای حقیقی یا فرضی است که نتایج پژوهش به آن انتقال داده می شود (دلاور، 1385، 89). نمونه گیری فرایندی است که طی آن تعدادی از واحدها به گونهای برگزیده می شوند که معرف جامعه بزرگتری که از آن انتخاب شده اند، باشند (خاکی، 1387، 272). نمونه ها به دو روش کلی انتخاب میگردند. روش احتمالی که از ارزش علمی برخوردار است و به روش تصادفی مرسوم می باشد، و روش غیر احتمالی که به روش وضعی معروف است ( حافظ نیا، 1382، 121).
در این تحقیق از روش نمونه گیری تصادفی استفاده شده است، كه در آن اعضای جامعه آماری یک شانس معین و برابر برای انتخاب شدن به عنوان آزمودنی را دارند. این شیوه نمونه برداری، کمترین سوگیری و بیشترین تعمیم پذیری را دارا می باشد (سکاران، 1384، 300). انتخاب حجم نمونه در طرح ریزی یک تحقیق، از آنجا که نشان دهنده واقعیات جامعه است و از آن تبعیت می کند، از موضوع های کلیدی بررسی می باشد.
برای تعیین تعداد نمونه مورد نیاز، با توجه به محدود بودن جامعه آماری، از فرمول برآورد حجم نمونه کوکران استفاده شده است که به صورت زیر می باشد:
n=
جامعه آماری این تحقیق شامل مشتریان خدمات شرکت سپيدار درشهر تهران است. كه اين شامل248 مشتري از مشتريان سپيدار مي شود.
كه درآن ؛

همدلي

702/0

عوامل ملموس

774/0

ارزش درك شده

818/0

رضايت مشتري

748/0

تصوير سازماني

764/0

هزينه جابهجايي

705/0

وفاداري مشتريان

725/0

بر اساس جدول فوق مشخص می شود که مقدار آلفا برای تمام سازه ها دارای مقداری بالاتر از 7/0 است که نشان دهنده اعتبار پرسشنامه و برداشت فکری مناسب و یکسان پاسخگویان از محتوای متغیر های مربوط به هر سازه است. نتایج نشان داد که مقدار آلفا برای هر سازه با حذف تک تک متغیر های آنها بهبودی را نشان نمی دهد. لیکن تمام نشانگرهای انتخابی برای اندازه گیری سازه های مورد مطالعه از پایایی لازم برخور دار هستند.
تعيين روايي (اعتبار) پرسشنامه
روایی از واژه روا به معنای جایز و درست گرفته شده و روایی به معنای صحیح و درست بودن است. مقصود از روایی آن است که وسیله اندازه گیری، بتواند خصیصه و ویژگی مورد نظر را اندازه بگیرد. اهمیت روایی از آن جهت است که اندازه گیری های نامناسب و ناکافی می تواند هر پژوهش علمی را بی ارزش و ناروا سازد. اعتبار در اصل به صحت و درستی اندازه گیری محقق برمی گردد (خاکی، 1387، 288).
روایی پرسشنامه تحقیق حاضر بر اساس روایی محتوایی می باشد.
روایی محتوایی[108] این اطمینان را به وجود می آورد که مقیاس شامل یک سری موارد کافی و نمونه جهت استفاده از مفهوم است. هرچه موارد معرف حیطه مفهومی که اندازه گیری میشود بیشتر باشد، اعتبار محتوایی آن بیشتر خواهد بود. به عبارت دیگر، روایی محتوایی معرف چگونگی توصیف ابعاد و اجزا مفهوم است (همان منبع، 289). روایی محتوا به تحلیل منطقی محتوای یک آزمون بستگی دارد و تعیین آن بر اساس قضاوت ذهنی و فردی است (ازکیا و دربان آستانه، 1382، 503- 501). جهت سنجش روایی پرسشنامه در تحقیق حاضر، از نظرات اساتید، متخصصین و مدیران بازاریابی در شرکت مورد بحث، برای اصلاح پرسشنامه استفاده گردید، و شاخص های مورد استفاده در این تحقیق که از مقالات انگلیسی زبان استفاده شده بود، چندین مرتبه ترجمه گردید و تغییر داده شد، و با نظر و صلاح دید اساتید متخصص در زمینه بازاریابی و روش تحقیق، بومی سازی گردید.
روش تجزیه و تحلیل داده ها
تجزیه و تحلیل داده ها فرآیندی چند مرحله ای می باشد که طی آن داده هایی که از طریق بکارگیری ابزارهای جمع آوری در نمونه (جامعه) آماری فراهم آمده اند خلاصه، کدبندی و دسته بندی و در نهایت پردازش می شوند تا زمینه برقراری انواع تحلیل ها و ارتباط ها بین این داده ها به منظور آزمون فرضیه ها فراهم آید (خاکی، 1387، 305). تجزیه و تحلیل با استفاده از آمار توصیفی که عمدتاً مفاهيمی از قبیل جدول توزیع فراوانی و نسبتهای توزیع، نمایش هندسی و تصویری توزیع و نظایر آن تشکیل می شود. در آمار توصیفی ویژگی های موضوع مورد مطالعه به زبان آماری تصویر سازی و توصیف می گردد (حافظ نیا، 1382، 237).
در این تحقیق پس از استخراج اطلاعات، خلاصه کردن و طبقه بندی داده های آماری انجام گردید که این کار با تشکیل جداول توزیع فراوانی و با استفاده از نرم افزار SPSS، صورت می گیرد، در این تحقیق برای نمایش نحوه توزیع صفت در نمونه از نمودار میله ای استفاده شده است.
در تجزیه و تحلیل با استفاده از آمار استنباطی بوسیله ی داده ها و اطلاعات حاصله از نمونه به برآورد و پیشگویی ویژگی های جمعیت مورد مطالعه می پردازد. هدف از این تحلیل، تعمیم نتایج حاصله از مشاهدات در نمونه انتخابی به جمعیت اصلی می باشد (خاکی، 1387، 321).
برای تجزیه و تحلیل و بررسی و آزمون فرضیات تحقیق از روش شناسی مدل معادلات ساختاری استفاده شد.
مدل معادلات ساختاری رويكرد آماري جامعي براي آزمون فرضيه‌هايي درباره روابط بين متغيرهاي مشاهده شده[109] و متغيرهاي مكنون[110] مي‌باشد. از طريق اين رويكرد مي‌توان قابل قبول بودن مدل‌هاي نظري را در جامعه‌هاي خاص با استفاده از داده‌هاي همبستگي، غيرآزمايشي، و آزمايشي آزمود. يكي از قوي‌ترين و مناسب‌ترين روش‌هاي تجزيه‌ و تحليل در تحقيقات علوم رفتاري و اجتماعي تجزيه‌وتحليل چند متغيره است، زيرا ماهيت اين‌گونه موضوعات چند متغيره بوده و نمي‌توان آن‌ها را با شيوه دو متغيري (كه هر بار تنها يك متغير مستقل با يك متغير وابسته در نظر گرفته مي‌شود) حل نمود. تجزيه ‌وتحليل چند متغيره به يك‌سري روش‌هاي تجزيه‌ وتحليل اطلاق مي‌شود كه ويژگي اصلي آن‌ها، تجزيه‌وتحليل همزمان K متغير مستقل و n متغير وابسته است.
تجزيه‌ و تحليل ساختارهاي كواريانس يا مدل‌سازي علّی يا مدل معادلات ساختاري، يكي از اصلي‌ترين روش‌هاي تجزيه‌وتحليل ساختارهاي داده‌اي پيچيده است و به معني تجزيه ‌و تحليل متغيرهاي مختلفي است كه در يك ساختار مبتني بر تئوري، تأثيرات همزمان متغيرها را برهم نشان مي‌دهد. اين روش، تركيب رياضي و آماري پيچيده‌اي از تحليل عاملي، رگرسيون چند متغيره، و تحليل مسير است كه در يك سيستم پيچيده گردهم آمده تا پديده‌هاي پيچيده را مورد تجزيه‌وتحليل قرار دهد. مدل معادلات ساختاری به دو فاز کلی تحلیل عاملی تاييديی و تحلیل مسیر تقسیم می شود. در قسمت اندازه گیری ارتباط نشانگرها یا همان سوالات پرسشنامه با سازه ها مورد بررسی قرار می گیرد و در قسمت ساختاری ارتباط عامل های مورد بررسی با یکدیگر جهت آزمون فرضیات مورد توجه هستند.

087/0

001/0

مدل پنجم

68/218

بالاي 75/2

105

084/0

001/0

مدل ششم

42/609

بالاي 75/2

104

082/0

001/0

مدل هفتم

91/602

بالاي 75/2

103

08/0

001/0

مدل هشتم

48/600

زير75/2

102

08/0

062/0

لذا براساس یافته های این مدل می توان در مورد مناسب بودن سوالات انتخابی محقق برای سنجش سازه ها و احتمالا کنار گذاشتن سوالات بی معنی هر سازه با دقت بسیار بیشتری نسبت به مدل اولیه تصمیم گیری نمود. مقادیر ريشه دوم برآورد واريانس خطاي تقريبRMSEA، نیز در گام ششم به مقدار قابل قبول رسیده است. لذا می توان پارامتر های برآورد شده در مدل هفتم را به لحاظ آماری قابل اتکا دانست و ازآن جهت تطابق پذیری نشانگرها با سازه های مورد مطالعه استفاده نمود.
نشانگرهای در کنار یکدیگر سازه های مربوط به خود را با توجه به ساختار مورد نظر محقق به درستی تاييدي نمودند زیرا که مدل حاضر با استفاده از روش تحلیل عاملی تاييديی به درستی اجرا شده است و تداخل قابل توجهی مشاهده نمی شود. با توجه به اینکه مقدار ريشه دوم برآورد واريانس خطاي تقريبRMSEA برای مدل اصلاح شده کمتر از 08/0 گزارش شده، از اينرو براساس یافته های این مدل می توان در مورد مناسب بودن سوالات انتخابی محقق تصمیم گیری نمود. نتایج نشان می دهد پارامتر های برآورد شده در مدل به لحاظ آماری قابل اتکا بوده و ازآن جهت تطابق پذیری نشانگرها با سازه های مورد مطالعه استفاده نمود.
شكل ‏4‑3 مقادیر t برای بررسی معنی داری پارمتر های مدل برازش یافته کیفیت خدمات
مقادیر محاسبه شده t برای هر یک از بار های عاملی هر نشانگر باقي مانده با سازه یا متغیر پنهان خود بالای 96/1 است. لذا میتوان همسویی سوالات پرسشنامه برای اندازهگیری مفاهیم را در این مرحله معتبر نشان داد. در واقع نتایج جدول فوق نشان می دهد آنچه محقق توسط سوالات پرسشنامه قصد سنجش آنها را داشته است توسط این ابزار محقق شده است. لذا روابط بین سازه ها یا متغیر های پنهان قابل استناد است. برای آنکه نشان دهیم این مقادیر به دست آمده تا چه حد با واقعیت های موجود در مدل تطابق دارد باید شاخص های برازش مورد مطالعه قرار گیرد. همچنين با توجه به بارهاي عاملي موجود در هر يك از ابعاد مي توان در مورد اهميت هر يك از نشانگرها تصميم گيري نمود.

• زيتامل و پاراسورامان(1387).كيفيت خدمات(بررسي و نقد مدل سروكوال و ارايه مدل هاي نوين)،(حيدرزاده.ک و حاجيها.ع مترجمين)، كساكاوش، تهران.

• ديواندري، ع.، دلخواه، ج.،(1384) تدوين و طراحي مدلي براي سنجش رضايت‌مندي مشتريان در صنعت بانكداري و اندازه گيري رضايت‌مندي مشتريان بانك ملت بر اساس آن. فصلنامه پژوهشهاي بازرگاني. 37، 185-223.

• سرمد، زهره؛ بازرگان، عباس و حجازی، الهه (1387)، روشهای تحقیق در علوم رفتاری، نشر آگه، تهران، چاپ شانزدهم.

• سكاران، اوما (1386)، روشهاي تحقيق در مديريت. برگردان: صائبي. محمد و شيرازي. محمود، مؤسسه عالي آموزش و پژوهش مديريت و برنامه ريزي، ، تهران، چاپ پنجم.

• سعادت،‌ محمد رضا (1391)، لزوم ارائه يك تعريف واحد و جامع براي بنگاههاي كوچك و متوسط،‌ موسسه مطالعات و پژوهش بازرگاني

• سيد جوادين، ر.، كيماسي، م.( 1384) مديريت كيفيت خدمات، انتشارات نگاه دانش، تهران.

• شاهين، آ.، تيموري، ه.،( 1387). وفاداري مشتري مفاهيم و الگوها، انتشارات جهاد دانشگاهي واحد اصفهان، اصفهان.

• عبدلي، ک.، فريدون فر، ص.، (1386).الگوهاي رضايت‌مندي مشتري. تدبير. 182،ص،. 34-36.

• قاسمی، روح اله (1389)، بررسی تأثیر «کیفیت روابط زنجیره تأمین» بر«عملکرد زنجیره تأمین» در صنعت خودروی ایران ( مطالعه موردی : شرکت سایپا)، پایان نامه ارشد رشته مدیریت صنعتی-گرایش تولید، دانشکده مدیرت دانشگاه تهران.

• كريمي، م.،( 1381). اهميت اقتصادي بخش خدمات. تعاون ، 129، ص، 14-16.

• مؤمنی، منصور و علی قیومی (1386)، تحلیل داده های آماری با استفاده از SPSS، انتشارات کتاب نو، تهران.

• يزداني، حميدرضا (1384). جزوه مدل معادلات ساختاري، تابستان

منابع انگليسي

1. Aydin, S., Ozer, G. (2005) “The analysis of antecedents of customer loyalty in the Turkish mobile telecommunication market”, European Journal of Marketing, Vol.39 No.7/8 pp910-25

1. Brady,M.K. and Cronin, J.J. Jr.,2001, Some new thoughts on conceptualizing perceived service quality: a hierarchical approach. Journal of Marketing, 65, 34-49.

1. Claudia Bobâlcăa,Cosmina Gătej(Bradu)b,Oana Ciobanua,(2012), “Developing a Scale to Measure Customer Loyalty”, Procedia Economics and Finance, Volume 3, Pages 623–628

1. Daniels, Shirley, (2000), ” Customer Value Management”, Work Study, 2000, Vol. 49, No. 2, 67-70

1. Eskildsena J; Kristensena K, (2008), “Customer satisfaction and customer loyalty as predictors of future business potential”, Total Quality Management & Business Excellence, Vol. 19, PP. 843 – 853.

1. Finkelman, Daniel P. and Goland, Anthony R. (1990), “Customer’s Once Can be Customers for Life”, Information Strategy: The Executive’s Journal, Summer, 1990, Vol. 6, Iss. 4, 5-9.

1. Huber, F., Herrmann, A., Morgan, R.E. (2001) “Gaining competitive advantage through customer value oriented management”, The Journal of Consumer Marketing, Vol.18 No.1 pp41-53

1. Hume M; Mort G. S., (2010), “The consequence of appraisal emotion, service quality, perceived value and customer satisfaction on repurchase intent in the performing arts”, Journal of Services Marketing, Vol. 24, PP. 170–182.

1. Jones, M.A, Suh, J (2000) “Transaction-specific satisfaction and overall satisfaction: an empirical analysis”, Journal of Services Marketing, Vol.14 No.2 pp147-59

1. Kandamplully ; Jay;Hu,Hsin-Hui ,(2007),”Do hoteliers need to manage image to retain loyal customers?”, International Journal of Contemporary Hospitality Management Vol. 19 No. 6, pp. 435-443

1. Khalifa, A.S. (2004) “Customer value: a review of recent literature and an integrative configuration”, Management Decision, Vol.42 No.5 pp645-666

1. Lai F; Griffin M ; Babin B J, (2009) ,”How quality, value, image, and satisfaction create loyalty at a Chinese telecom”, Journal of Business Research 62,PP. 980 –986

1. Lam, S.Y., Shankar, V., Erramilli, M.K., Murthy, B. (2004) “Customer value, satisfaction, loyalty, and switching costs: an illustration from a business-to-business service context”, Journal of the Academy of Marketing Science, Vol.32 No.3 pp293-311

1. LeBlanc, G., Nguyen, N. (1996) “Cues used by customers evaluating corporate image in service firms: an empirical investigation in financial institutions”, International Journal of Service Industry Management,, Vol.7 No.2 pp44-56

1. Lovelock, Chrristofer (1991) Services Marketing, 2th ed, London, Prentice Hall

1. Mittal, Vikas, Kumar, Pankaj and Tsiros, Michael. (1999), “Attribute-level performance, satisfaction, and behavioral intentions over time: A consumption-system approach”, Journal of Marketing, Apr, 1999, Vol. 63, Iss. 2, 88-101.

1. Naumann, Earl. (1994), “Creating Customer Value: The Path to Sustainable Competitive Advantage”, Thomson Executive Press, Cincinnati, Ohio, USA.

1. Olorunniwo, F. And Maxwell, K.H. And Godwin, J.U., 2006. Service quality, customer satisfaction, and behavioral intentions in the service factory. Journal of Services Marketing, 20 (1), 59-72.

1. Rampersad, H. “75 Painful Question About Your Customers Satisfaction”, The Tqm Magazine, Vol.13, No.5, 2001.

1. Rust, Roland T. And Oliver, Richard L. (2000), “Should We Delight The Customer?”, Journal Of The Academy Of Marketing Science, Winter, 2000, Vol. 28, No. 1, 86-94

1. Parasuraman, A., Zeithaml, Valarie A. and Berry, Leonard L. (1994), “Reassessment of Expectations as a Comparison Standard in Measuring Service Quality: Implications for Future Research”, Journal of Marketing, Jan, 1994, Vol. 58, Iss. 1, 111-124.

1. Parasuraman, A. (1997), “Reflections on Gaining Competitive Advantage Through Customer Value”, Journal of the Academy of Marketing Science, Spring, 1997, Vol. 25, No. 2, 154-161.

1. Pollack B.L,( 2008),” The nature of the service quality and satisfaction relationship Empirical evidence for the existence of satisfiers and dissatisfiers”, Journal of Managing Service Quality, 18 (6), 537-558.

1. Pollack B. L., (2009), “Linking the hierarchical service quality model to customer satisfaction and loyalty”, Journal of Services Marketing, Vol. 23, PP. 42–50.

1. Ruyter K., 1998, On the relationship between store image, store satisfaction and store loyalty, European Journal of Marketing, Vol. 14., p.499-513

مقدار آب خاک
براي اندازه‌گيري مقدار آب خاک، 28 لوله‌ی آلومينيومي به ارتفاع 100 سانتي‌متر و به فاصله تقريباً 40 سانتي‌متر از هر تاک، براي 28 تاک مختلف که به ‌طور تصادفي انتخاب شده بودند، نصب گرديد تا بتوان با استفاده از دستگاه نوترون‌متر مدل CPN 503 DR، مقدار آب خاک را در اعماق 30-0،60-30 و90-60 سانتي‌متري بعد از هر آبياري در سال اول و فقط دو بار در طول دورهي‌ رشد در سال دوم انجام پژوهش قرائت نمود. اين دوبار اندازه‌گيري در ابتدا و انتهاي فصل رشد انجام شد. قرائت انجام شده به وسيله نوترون‌متر توسط معادله (3-1) واسنجي شده و به مقدار آب خاک در هر لايه تبديل گرديد.
θ V = 17.805 CR + 2.58 (‏3‑1)
که در آن θV :درصد رطوبت حجمي خاک، و:CR نسبت شمارش که عبارت است از نسبت قرائت انجام شده به قرائت استاندارد.
با استفاده از اعداد قرائت شده توسط نوترون‌متر، ميزان رطوبت در هر لايه محاسبه گرديد.

تبخير-تعرق واقعي گياه (ETA)
براي تعيين تبخير-تعرق واقعي گياه، از معادله بيلان رطوبتي در يک حجم کنترل شده از خاک استفاده مي‌نماييم، به اين صورت که تغييرات ذخيره رطوبتي خاک، تفاوت جريان ورودي و خروجي در حجم کنترل‌شده است.
در اين پژوهش، پارامترهاي معادله بيلان رطوبتي خاک به شرح زير مي‌باشند:
ETa= I + P – Dp ±∆S (‏3‑2 )
که در آن ETa: تبخير-تعرق واقعي گياه در فاصله اندازه‌گيري آب خاک در مزرعه (mm)، I: مقدار آب آبياري (mm)، P: ارتفاع بارندگي (mm)، Dp: تلفات آب ناشي از نفوذ عمقي (mm) و S∆: تغييرات رطوبت خاک که عبارت است از اختلاف عمق معادل آب خاک در زمان‌هاي قبل و بعد از آبياري و يا بارندگي. کاهش رطوبت خاک با علامت مثبت و افزايش آن با عددي منفي در معادله بيلان وارد مي‌گردد.
ميزان آب آبياري براي تيمارهاي مختلف مشخص است. مقادير بارندگي نيز از آمار بارندگي روزانه ايستگاه هواشناسي دانشکده کشاورزي شيراز استخراج گرديد. با توجه به بافت خاک منطقه تحقيقاتي که از نوع لوم سنگريزه‌اي (Gravelly loam) مي‌باشد، مي‌توان اطمينان داشت که عمق ريشه‌ها زياد بوده و بنابراين از نفوذ عمقي صرف‌نظر مي‌گردد )گلستاني، 1390).
از تقسيم مقادير تبخير-تعرق واقعي محاسبه شده بر دوره زماني اندازه‌گيري رطوبت، شدت تبخير-تعرق واقعي بر حسب ميلي‌متر بر روز به دست مي‌آيد. مقادير تعرق گياه (T) از تفاضل اعداد تبخير-تعرق واقعي و تبخير از سطح خاک (که توسط ميکرولايسيمترها اندازه‌گيري شد، (E) ) و با به‌کارگيري معادله زير تعيين مي‌شود.
T=ETa–E ( ‏3‑3)

تبخير از سطح خاک
تعیین تبخیر از سطح خاک توسط ميکرولايسيمترهاي پلي‌اتيلني به ضخامت 76 ميليمتر، قطر داخلي 7 سانتي‌متر و طول 30 سانتي‌متر و فقط در سال دوم پژوهش انجام گرديد. از آنجا که خاک اين منطقه سنگريزه‌اي ميباشد، براي جلوگيري از ريزش ديواره‌ی گودال‌ها در هنگام حمل ميکرولايسيمترها جهت وزن‌کردن، از لولههايي با قطر 9 سانتي‌متر استفاده و فضاي بين دو لوله با اسفنج پوشانده‌شده تا در تبخير از سطح خاک خطايي ايجاد نشود. به فاصله‌ی 3 روز و 10 روز از زمان آبياري يا بارندگي، ميکرولايسيمترها توزين شده و به محل اوليه خود بازگردانده شدند. اختلاف وزن ميکرولايسيمترها در دو اندازه‌‌گيري متوالي، ميزان تبخير از سطح خاک در آن بازه زماني را نشان مي‌دهد. مقادیر تبخیر از سطح خاک فقط در سال دوم انجام پژوهش اندازه‌‌گیری شد.

دماي پوشش سبز(CANOPY TEMPERATURE)
براي اندازهگيري دماي پوشش سبز از وسيله‌اي به نام دما‌سنج مادون قرمز نوع KYORISU مدل 5500 با محدوده‌ی کاري 40- تا 500 درجه سانتي‌گراد استفاده شد. براي استفاده از اين دستگاه ابتدا بايستي آن را کاليبره کرده و ضريب حساسيت دستگاه براي برگ انگور تعيين گردد. براي اين‌کار ابتدا تشت پلاستيکي به رنگي شبيه به رنگ پوشش گياهي تهيه نموده و آن را از آب پر نموده و در کف تشت به اندازه‌اي که تمام سطح پوشانده‌شود، برگ‌ مو ریخته می‌شود به طوري که يک طرف برگ با آب در تماس باشد. سپس دماسنج جيوه‌اي را در آب قرار ‌داده‌ و پس از گذشت مدت زماني جهت به تعادل رسيدن دماي آب و برگ، هم‌زمان دماي هر دو دماسنج (جيوهاي و مادون قرمز) قرائت شده و با تغيير ضريب حساسيت دماسنج مادون قرمز و قرائت مجدد، سعي در نزديک ‌کردن دو دماي قرائت نموده، شد. اندازه‌گيري دماي برگ گياه با دما‌سنج مادون قرمز در طول دوره‌‌ی رشد انگور و هر ماه يکبار در ساعت 15-13 بعد‌از‌ظهر که ميزان تبخير-تعرق حداکثر است در کليه تيمارها انجام ‌شد. براي هر اندازه‌گيري از هر تيمار، 8 قرائت از چهار جهت جغرافيايي و 2 ارتفاع گياه انجام گرفته و ميانگين آن‌ها به عنوان دماي پوشش سبز در نظر گرفته‌شد. اين پارامتر، معياري از وضعيت آب در گياه مي‌باشد.

عملکرد گياه
ميزان محصول هر تاک انگور عسکري به صورت غوره در تير 91 و 92 جمع‌آوري شده و توزين گرديد. همچنين در هر تاک، تعداد خوشه‌ها نيز شمارش شد تا متوسط وزن هر خوشه قابل تعيين باشد. بنابراين متوسط وزن خوشه عبارت‌است از:
= (3-4)
پارامترهاي اين معادله عبارتند از: متوسط وزن هر خوشه در تاک (g)، وزن کل غوره در هر تاک (g) و تعداد خوشه در تاک.

6-1 پیش فرضهای تحقیق

• شرکت‌کنندگان درک کاملي از دستورالعملهاي ارائه شده و نحوه اجراي مهارت داشتهاند.

• شرکت‌کنندگان در حين اجراي مهارت هيچگونه خستگي جسمي يا ذهني نداشتند.

• شرکت‌کنندگان به پرسشنامه اطلاعات شخصي خود صادقانه پاسخ دهند.

7-1 قلمرو تحقیق

• شرکت‌کنندگان در تحقیق همگی مرد بودند.

• شرکت‌کنندگان با محدوده سنی 25-17 سال انتخاب شدند.

• شرکت‌کنندگان همگی در یک محیط (آزمایشگاه رفتار حرکتی واقع در دانشگاه شهید باهنر کرمان) مراحل تحقیق را به انجام رساندند.

• تمامی شرکت‌کنندگان درتکلیف مورد نظر مبتدی بوده و هیچ یک تجربه استفاده از تجهیزات آزمایشگاهی موجود در تحقیق را نداشتند.

• انتخاب شرکت‌کنندگان از میان افراد سالم و بدون سابقه بیماری انجام گرفت.

8-1 محدودیتهای تحقیق

• نداشتن کنترل بر وضعیت روحی و روانی شرکت‌کنندگان در حین آزمون.

• نداشتن کنترل بر تفاوتهای فردی در شرکت‌کنندگان.

• نداشتن کنترل تغذیه و فعالیتهای شرکت‌کنندگان.

• نداشتن کنترل میزان انگیزه و علاقه شرکت‌کنندگان در انجام آزمون.

• توجه ناخواسته شرکت‌کنندگان به دستورالعمل‌های نامربوط.

9-1 تعریف واژه‌های کلیدی و اصطلاحات تحقیق
1-9-1 تعریف نظری وژاههای تحقیق
تعادل: توانایی کنترل و نگهداری مرکز جرم بدن بر روی سطح نگهدارنده است (کیسنر[42] 2007).
دستورالعمل کانون توجه دروني: اين دستورالعملها معمولاً به هماهنگي حرکات بدن اجرا کننده برميگردند، که شامل ترتيب، شکل و زمانبندي اجزاي مختلف حرکات ميشود، در واقع دستورالعملهايي که تمرکز فرد را به حرکات خاص خود فرد هدايت ميکند (ولف، 2007).
دستورالعمل کانون توجه بيروني: دستورالعملهايي که به تمرکز روي اثرات حرکت شخص بر روي محيط مثل ابزار و اشياء ميپردازد (ولف، 2012).
اجرا ی حرکتي(عملكرد): تلاش قابل مشاهده فرد در ايجاد يک عمل ارادي است. سطح اجراي فرد به تغييرات عوامل موقتي مثل انگيزش، خستگي و شرايط بدني حساس است (اشميت و رايسبرگ1390).
آزمون اكتساب:آزمون اكتساب، مترادف با آزمون يادداري فوري و پس آزمون است كه بلافاصله يا با فاصله كمي پس ازاتمام كوششهاي تمريني مرحله اكتساب انجام ميشود (اشمیت و لی.1391).
مرحله اكتساب: همه مراحل تمريني وكوششهاي تمريني طي جلسات مختلف تمرين است (اشمیت و لی.1391).
آزمون يادداري: ابزاری متعارف است که به‌منظور نشان دادن ویژگی ماندگاری اجرای ناشی از تمرین مهارتی حرکتی استفاده میشود. بهواسطه این امر یادگیری از اجرا استنباط میشود (مگیل2011).
2-9-1 تعریف عملیاتی واژههای تحقیق
تعادل: عملکرد شرکت‌کنندگان در آزمون (Postural ability) در دستگاه Biodex))، در اين تحقيق بهعنوان نمره تعادل در نظر گرفته شد.
دستورالعمل کانون توجه دروني: اين نوع دستورالعمل در این تحقیق توجه اجرا‌کننده را به پاها و توزیع مساوی نیرو بین هر دو پا معطوف میداشت (ولف و همکاران 1999؛ مقدم، واعظ موسوی و نمازی‌زاده 1387).
دستورالعمل کانون توجه بيروني: اين نوع دستورالعملها در این تحقیق توجه اجراکننده را به صفحه زیر پا و موازی نگهداشتن آن با سطح زمین معطوف میداشت (ولف و همکاران 1999؛ مقدم، واعظ موسوی و نمازیزاده 1387).
آگاهی ازنتیجه: آگاهی از نتیجه در این تحقیق از طریق نمودار ترسیمی عملکرد فرد، که بلافاصله خود دستگاه به نمایش میگذاشت به شخص ارائه میشد.
مرحله اکتساب: در این تحقیق کوششهاي تمريني شرکت‌کنندگان دریک جلسه تمرين مداوم با دستورالعملهاي توجهي گوناگون(دروني، بيروني، خود انتخابی) در مرحله اکتساب انجام شد.

فت كه منابع ذهني لازم براي انجام فعاليت‌ها را درگير ميسازد. فرد قادر است اين ظرفيت را به اجزاي كوچكتري تقسيم نمايد تا بتواند توجه را به طور همزمان به چند فعاليت اختصاص دهد.
تخصيص منابع، مطابق با ويژگي فعاليت و خطمشي مورد نظر فرد كه تحت تاثير موقعيت‌هاي دروني و بيروني وي قرار ميگيرد، تعيين مي شود. قبل از هر چيز، توجه نماييد كه ظرفيت مركزي منابع قابل استفاده (ظرفيت موجود) قابل تغيير است. اين محدوده، متناسب با سطح انگيختگي فرد، يا تكاليف در دست اجرا تغيير مي‌کند. براي مثال اگر سطح انگيختگي فرد بسيار پايين يا بسيار بالا باشد، ظرفيت قابل استفاده توجه كمتر از زماني خواهد بود كه سطح برانگيختگي در دامنه بهينه است (مگیل 2004).
ظرفيت انعطاف پذير توجه
شکل 3- 2: انجام همزمان دو تکليف (A و B) در صورتي که توجه مورد نياز اين تکليف از ظرفيت توجه موجود فراتر نرود.
3-7-3-2 نظريه منابع چندگانه
1-3-7-3-2 نظریه‌های دیگر توجه
نظریه‌های دیگر توجه به مسائل انعطاف‌پذیری در پردازش اطلاعات تمرکز کرده اند، برای مثال، به جای اینکه فرض کنند فرایندهای مستلزم توجه تنها می توانند به بررسی یک محرک در یک زمان بپردازند، نظریه‌های جدیدتر نشان می‌دهند که این منابع توجه می‌توانند به پردازش‌های موازی و بدون تداخل تقسیم شوند. چگونگی تقسیم این منابع، با توجه به اهمیت نسبی تکالیف، دشواری نسبی آنها و عوامل دیگرصورت می‌گیرد. مبادله کارآیی بین دو تکلیف همزمان توسط نورمن و بابرو (1975)، پوزنر و اسنایدر (1975) و نییون و گوفر (1979) مورد بحث قرار گرفت.
بر اساس نظريه‌هاي چند منبعي (ناون و گوفر[71]، 1979؛ الپورت[72]، 1980؛ ويکنز[73]، 1980 و 1984)، چندين ساز و کار توجه وجود دارد که هر يک، داراي منابع محدودي هستند. ذخيرة هر منبع به بخشي از اجراي مهارت‌ها اختصاص دارد. با استفاده از تشبيه اين مطلب به دولت، مي‌توان اظهار داشت كه منابعي در ادارات و مؤسسات دولتي مختلف وجود دارد و رقابت براي دستيابي به اين منابع، فقط بين فعاليت‌هاي مربوط به ادارات خاص صورت مي‌گيرد. رايج‌ترين نظريه‌هايي چند منبعي را ناون وگوفر (1979)، آلپورت (1980) و ويكنز (1980، 1984) پيشنهاد كردند.
از ميان اين نظريه‌هاي چند منبعي ،نظريه پيشنهادي ويكنز، بيشترين شهرت را به دست آورد. وي اظهار داشت كه منابع پردازش اطلاعات از سه منبع مختلف فراهم مي‌شوند. اين منابع عبارت‌اند از: وجوه درونداد و برونداد[74] (مانند، بينايي، اندام ها و نظام گويايي)، مراحل پردازش اطلاعات (مانند ادراك، رمز گرداني حافظه[75] و برونداد پاسخ) و رمزهاي پردازش اطلاعات[76] (مانند رمزهاي كلامي، رمزهاي فضايي).
موفقيت ما در اجراي همزمان دو يا چند تكليف بستگي به اين دارد كه اين تكاليف، توجه مربوط به منبعي مشترك را مي‌طلبند يا به توجه حاصل از منابع مختلف نياز دارند. زماني كه مجبور به اجراي همزمان دو تكليف و تقسيم يك منبع مشترك هستيم، اجرا ضعيف‌تر از زماني است كه دو تكليف براي دستيابي به منابع مختلف رقابت مي‌كنند. امتياز نظريه‌هاي چند منبعي اين است كه بيشتر بر نوع نيازهاي مربوط به سازه هاي مختلف پردازش اطلاعات و نتيجة پاسخ تكيه دارند تا ظرفيت منابع غير‌اختصاصي.
نظريه منابع اختصاصي توجه، راهنماي عملي و سودمندي را در اختيار مي‌گذارد كه به ما كمك مي‌كند تا در مواقعي كه ممكن است نيازهاي تكليف بسيار زياد باشد، درباره اجراي همزمان آنها تصميم بگيريم. براي مثال، اگر يك تكليف مستلزم پاسخ با دست و ديگري به پاسخ صوتي نياز داشته باشد، فرد براي اجراي همزمان آنها با مشكل كمي روبروست، زيرا آنها نيازي به توجه حاصل از سازه منابع يكسان ندارند. بر عكس، افراد براي اجراي همزمان دو پاسخ مختلف دست، با مشكل مواجه‌اند، زيرا هر دو، منابع مربوط به سازه يكساني را مي‌طلبند(مگيل2011).
2-3-7-3-2 ديدگاه انتخاب عمل مربوط به توجه
دانشمنداني نظير نيومن ( همچنين آلپورت، 1987، 1993 را ملاحظه کنيد) ديدگاه نظريههاي منابع متعدد را مورد انتقاد قرار دادهاند. نيومن معتقد است، هنگامي که يک حيوان يا يک انسان براي رسيدن به يک هدف، اهداف مشخص آني دارد (نوشيدن)، بسياري از محرکها به طور موازي پردازش مي‌شوند. محصول نهايي اين پردازش، انتخاب عملي خاص است. بنابراين، در نتيجه اين انتخاب، از وقوع فرايندهاي خاص جلوگيري ميشود يا اين فرايندها به سختي اجرا ميشوند. بنابراين، در ديدگاه نيومن تداخل بين دو تکليف همزمان نه به اين دليل است که براي انجام فرايندهاي مختلف به توجه نياز است، بلکه به اين دليل است که عملي از قبل انتخاب شده است و فرايندهاي ديگر به طور کلي يا به‌طور جزئي متوقف ميشوند. بنابراين، انتخاب، اساسيترين و پايهايترين فرايند توجه است و در بحث توجه، منابع با ظرفيت مهمترين فرايند محسوب نميشوند. اين نظريه يک جنبه بومشناختي جالبي دارد که اگر عمل خاصي مهم است (مثل فرار کردن از يک حيوان خطرناک)، در اين صورت بايد از وقوع اعمال ديگر جلوگيري کرد يا حداقل تا زماني که عمل اصلي به‌وقوع بپيوندد، بايد از وقوع اعمال ديگر جلوگيري شود (اشميت و لي 2005).
8-3-2 جلب و نگهداري توجه
مشکل اکثر معلمين و مربيان ورزش در رابطه با کانون توجه، سيستمهاي آمادگي نيست، بلکه مشکلات در رابطه با جلب توجه شاگرد و يا تحريک شخص براي دريافت اطلاعات معلم يا براي آگاه نمودن شاگرد، جهت آمادگي براي انجام يک وظيفهي به‌
خصوص است. تراورز[77] (1972) در کتاب ضرورتهاي يادگيري، چندين پيشنهاد مفيد و مؤثر براي جلب توجه شاگرد ارائه نموده است. يکي از روشها، شليک اسلحه ميباشد که محرکي است قوي و ميتواند وارد سيستم ادراکي شاگرد شود. مربيان ورزش ميتوانند در آموزش خود از سوت نيز استفاده کنند دو عامل «تازگي» و «تجمع» (پيچيدگي) نيز از دقيق‌ترين روش‌هاي کانون توجه مي باشد، که توسط تراورز بيان شد. تازگي سبب جذب پاسخ جهت دار به‌وسيله فرد شده و انگيختگي حس کنجکاوي شاگرد در جهت توجه به محرک جديد را باعث مي‌شود و از اين‌رو در کانون توجه فرد موثر است. تراورز سه روش زير را براي ساخت يک موقعيت تازه و کانون توجه شاگرد پيشنهاد ميکند:
1- محرک به تازگي به او ارائه نشده باشد، 2- محرک در يک زمينهي جديد باشد، 3- ارائه محرکي که قبلاً هرگز، از آن استفاه نشده است.
9-3-2 نگهداري توجه
زماني که توجه شخص جلب شده است، بهتر است که آن توجه براي مدت زمان مشخص نگهداري و حفظ شود. برادبنت (1958) در اين رابطه سه نظريه پيشنهاد کرد:

و در آخر، همانطور که در جدول 9-4 مشاهده می شود نتایج آزمون t مستقل در مرحله یادداری نشان داد که هیچ اختلاف معناداری بین گروه کانون توجه خود انتخابی با آگاهی از نتیجه و گروه کانون توجه خود انتخبی بدون آگاهی از نتیجه وجود ندارد (08/0=p)؛ میتوان چنین بیان کرد که این یافته نشان میدهد در گروه تمرکز خود انتخابی از لحاظ یادداری تفاوتی ندارد که آزمودنی از آگاهی از نتیجه استفاده کنند یا نکنند (نمودار 6-4).
نمودار 6-4: ميانگين هاي مقاديرتکليف تعادلي در گروه توجه توجه انتخابی با آگاهی از نتیجه اجرا و گروه توجه خود انتخابی بدون آگاهی از نتیجه اجرا
نمودار 7-4: ميانگين نمره تعادل گروه ها در مراحل مختلف
فصل پنجم
بحث و نتیجهگیری
1-5 مقدمه
فصل حاضر مشتمل بر خلاصه تحقيق، بحث و نتيجه‌گيري در مورد نتايج به دست آمده از فرضيه‌هاي تحقيق، مقايسه نتايج با ساير مطالعات و تحقيقات انجام شده پيشين و بحث پيرامون علل احتمالي تفاوت و يا تشابه در نتايج به دست آمده با ساير تحقيقات انجام شده است. در پايان فصل نيز پيشنهادات کاربردي ناشي از نتايج تحقيق و پيشنهاداتي که در تحقيقات بعدي مي‌تواند مورد استفاده قرار بگيرد، ارائه شده است.
2-5 خلاصه تحقيق
هدف از انجام اين تحقيق مقایسه اثر آگاهی از نتیجه در شرایط مختلف کانون توجه بر اکتساب و یادداری یک تکلیف تعادلی پویا بود. بدين منظور 92 داوطلب با دامنه سني 17 تا 25 سال در تحقيق شرکت کردند که پس از بررسی‌های لازم 22 نفر از این افراد به دلایل مختلف از ادامه تحقیقی کنار گذاشته شدند، در ادامه افراد بر اساس نمرات پیش آزمون به شش گروه به شرح زیر تقسیم شدند:

• 13 نفر در گروه کانون توجه درونی با آگاهی از نتیجه.

• 11 نفر درگروه بازخورد کانون توجه درونی بدون آگاهی از نتیجه.

• 13 نفردر گروه کانون توجه بيروني با آگاهی از نتیجه.

• 10 نفر در گروه کانون توجه بیرونی بدون آگاهی از نتیجه.

• 11 نفر درگروه کانون توجه خود انتخابی با آگاهی از نتیجه.

• 12 نفردر گروه کانون توجه خود انتخابی بدون آگاهی از نتیجه.

شرکت‌کنندگان در مرحله نخست با تكاليف آشنا شده و پیش‌آزمون از ایشان به‌عمل آمد. تکليف شامل اجراي 9 کوشش تعادلی بر روی دستگاه بایودکس و با درجه سفتی 4 بود. قبل از اجرای این مرحله از تمرین دستورالعمل‌هایی در زمینه کانون توجه و اتخاذ کانون توجه متناسب با گروهی که فرد در آن قرار داشت به افراد داده می‌شد. این دستورالعمل‌ها شامل دستورالعمل‌های درونی، بیرونی و خود انتخابی بودند. دستورالعمل درونی توجه افراد را به حرکات بدن وی معطوف می‌داشت (حفظ توازن نیرو بین دو پا) و دستورالعمل بیرونی نیز توجه افراد را به پیامدهای حرکات فرد معطوف می‌داشت (موازی نگه‌داشتن صفحه زیر پا با زمین) و سر انجام گروه خود کنترل نیز به دلخواه می‌توانستند از هر کدام از دستورالعمل‌های درونی یا بیرونی استفاده کنند.
پس از اجراي مرحله اکتساب، شرکت‌کنندگان در يک دوره بيتمريني 48ساعته قرار گرفتند و پس از طي اين مدت زمان، از آنان آزمون يادداري به‌عمل آمد. شرکت‌کنندگان با شرايطي مشابه شرايط پيش‌آزمون، يعني بدون داشتن دستورالعمل توجهي خاص، آزمون تعادل را بر روی بایودکس انجام دادند و نتايج مربوط به اين آزمون نيز ثبت گرديد. شایان ذکر است که هم فرایند اکتساب و هم در فرآیند یادداری از هر کدام از شرکت‌کنندگان به منظور ارزیابی میزان هشیاری یک آزمون زمان عکس‌العمل (RT) به عمل آمد.
نتايج به دست آمده از مراحل تحقيق از طريق نرم افزار SPSS ويرايش 20 مورد تجزيه و تحليل قرار گرفت. جهت مقايسه گروههای جفت شده در مرحله یادداری از آزمون t مستقل استفاده شد. همچنين به‌منظور مقايسه تغييرات در بین گروهها در مرحله اکتساب از آزمون تجزیه وتحلیل واریانس با اندازه‌گیری‌های مکرر دو طرفه (Tow Repeated measure ANOVA) استفاده شد. نتايج به دست آمده در سطح معني‌داري (05/0= p) مورد آزمون قرار گرفتند که در اين بخش به نتايج و خلاصه يافته‌هاي تحقيق اشاره مي‌شود:

• به طور کلی دستورالعمل‌های کانون توجه درونی هم در شرایط وجود آگاهی از نتیجه و هم در شرایط عدم آگاهی از نتیجه سبب بهبود معناداری از لحاظ آماری بر اجرای تکلیف تعادلی پویا می‌شود.

• دستورالعملهاي کانون توجه بیروني در شرایط آگاهی از نتیجه سبب بهبود معناداری از لحاظ آماری بر اجرای تکلیف تعادلی پویا می‌شود، اما در شرایط تمرکز بیرونی و عدم آگاهی نتیجه، یافته‌های برخواسته از تحقیق این امر را تایید نکرد.

• دستورالعملهاي کانون توجه خود انتخابی در شرایط آگاهی از نتیجه سبب بهبود اجرای یک تکلیف حرکتی پویا می‌شود، لازم به ذکر است که این دستورالعمل‌های بیرونی در شرایط عدم آگاهی از نتیجه تاثیری را از لحاظ آماری به همراه نداشت.

• نتایج حاصل از تحقیق نشان داد، دستورالعمل‌های کانون توجه درونی هم در شرایط آگاهی از نتیجه و هم در شرایط عدم وجود آگاهی از نتیجه، از لحاظ آماری سبب بهبود یادداری یک تکلیف تعادلی پویا می‌شود.

• همچنین نتایج حاصل از تحقیق حاضر نشان داد، دستورالعمل‌های کانون توجه بیرونی هم در شرایط آگاهی از نتیجه و هم در شرایط نبود آگاهی از نتیجه، از لحاظ آماری سبب بهبود یادداری یک تکلیف تعادلی پویا می‌شود.

• در پایان باید ذکر کرد، نتایج تحقیق حاضر از نظر آماری، بهبود یادداری را با دستورالعمل‌های کانون توجه خود انتخابی هم در شرایط وجود آگاهی از نتیجه و هم در شرایط نبود آگاهی از نتیجه، تایید می‌کند.

به طور خلاصه، نتايج نشان داد که تعادل شرکت‌کنندگان در مدت تمرين در هر شش گروه درونی (وجود و عدم وجود آگاهی از نتیجه) بیروني (وجود و عدم وجود آگاهی از نتیجه) و خود انتخابی (وجود و عدم وجود آگاهی از نتیجه) در تکلیف تعادلی بهبود پيدا کرد اما ميزان پيشرفت فقط در گروه توجه درونی با آگاهی از نتیجه در مقایسه با گروه توجه درونی بدون آگاهی از نتیجه و گروه توجه بیرونی با آگاهی از نتیجه در مقایسه با گروه توجه بیرونی بدون آگاهی از نتیجه معنی‌دار بود. در مرحله يادداري نيز ميانگين نمره تعادل در هر شش گروه در مقايسه با پيش آزمون بیشتر بود. اما تفاوتی بین هیچ یک از گروه های جفت شده مشاهده نشد.
3-5 بحث و نتیجه گیری
در اين مبحث با توجه به نتايج به دست آمده و مقايسه آن با تحقيقات مشابه قبلي، به بحث پيرامون يافته‌هاي تحقيق پرداخته مي‌شود.
در اين تحقيق که با هدف کلي مقایسه اثر آگاهی از نتیجه در شرایط مختلف کانون توجه (درونی، بیرونی و خود انتخابی) بر اکتساب و یادداری یک تکلیف تعادلی پویا انجام شد، یافته‌های زیر حاصل شد:

• نتایج نشان داد، در شرایط مختلف کانون توجهی در حضور آگاهی و بدون آگاهی از نتیجه، به استثناء گروه تمرکز خود انتخابی و بدون آگاهی از نتیجه، شرکت‌کنندگان در مرحله اکتساب از نظر آماری پیشرفت معنی‌داری را تجربه کردند.

به‌عقیده ولف (2012) باید دقت داشت، در مقایسه با دیگر متغیرهای موجود در مطالعات ادبیات یادگیری حرکتی، یک کانون توجهی (اتخاذ یک دستورالعمل تمرکزی در طول مراحل تمرین) اغلب تاثیر یکسان و آنی بر اجرا و یادگیری (منتج از تغییرات در اجرای حرکتی و قابلیتی جدید برای اجرای یک مهات) دارد.

.
انشاءالله
کلید واژگان: حق- حقوق شهروندی، دادگستری، تابعیت، تاریخچه‌ی شهروندی.
فصل اول
کلیات تحقیق

1-1- مقدمه
وَ لَقد کَرَّمنَا بنِی آدَمَ (ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم) سوره اسراء (آیه70).
ستایش از آن خداوندی است که از خود آمده و آزاد و مطلق است و آفرید مخلوقاتش را در بهترین حالات و به آنها کرامت بخشید و عزت داد و همگان را به رعایت حقوقشان مکلف نمود و برای تخطی از این فرمان الهی مجازاتی بس الیم قرار داد. و درود خداوند بر پیامبران و رسولان خدا که همگی آمدند برای آزادی نوع بشر و رهایی از بردگی و طاغوت و اطلاق از شیاطین و فرمانروایان جبار و سفاک، که در صدر همه‌ی آنان رسول اکرم (ص) چون نگینی بر انبیاء الهی می‌درخشد از جانب احترام و کرامتی که برای انسان قائل بود و به سبب عمری که در خلاصی بشریت از یوغ و استکبار مصروف داشت، آن حضرت که فرمود: حرمت مؤمن از حرمت خانه خدا بیشتر و محترم‌تر است و تأکید داشت که ایهاالناس خون مؤمن را بریزید ولی آبرویش را نریزید که این سخنی بس پرمغز و پرمعناست در دفاع از تکریم انسان و حمایت از حقوق بشر در طول تاریخ حیات انسان بر زمین.
و سلام و تحیات عالیه بر مولای مردم‌نواز عدالت پیشه‌ی شیعه، همان پادشاهی که خود را هم‌سطح پایین‌ترین مردم می‌پنداشت و چون آنها می‌خورد و می‌خوابید و می‌زیست. امامی که نژاد و رنگ و جنس و دین در نظر او یکی بود و همگان در حکومت عدل او یکسان و همسان بودند و حقوق همه‌ی آنها تضمین شده و مسجل بود تا جایی که به خاطر این باور الهی محراب خانه‌ی خدا به خونش خضاب نمود. درود و بسیار درود بر حافظان تکریم انسان و مدافعان حریم حقوق بشر، درود و دو صد سلام.
سخن از حقوق بشر و حقوق شهروندی است. موضوعی خطیر و بسیار پراهمیت است که در این زمانه کمتر بروزی از آن در پیرامون خود می‌بینم چه در منطقه و چه در کل جهان. همان حقوقی که از بنیادی‌ترین و اصولی‌ترین موضوعات بشری است و بدون آن تفاوتی مابین انسان و حیوان نیست. شریعت اسلام بسیار بیشتر از شرایع دیگر از آیات و روایات متعدد، متوالی و متنوع در تکریم انسان و حرمت نگه‌داشتن زن و
مرد تأکید و اصرار نموده و اصول و فروع دین را برآن بنا نهاده تا جایی‌که امر به معروف و نهی از منکر را به‌عنوان کل دین معرفی می‌نماید و فلسفه‌ی جهاد حسین بن علی (ع) در کربلای تاریخ‌ساز همین اصل ترقی انسان‌ساز خدامحور است. امر به نیکی و پاکی و نهی از زشتی و پلیدی، هدایت آدمی به راه راست و درست برای داشتن دنیایی آباد و آخرتی پربار؛ حقوق شهروندی و حقوق بشر به‌عنوان نیاز اصلی و اساسی انسان برای زندگی در این جهان کنونی بسیار مورد بحث و تبادل نظر در جوامع مختلف بوده است. اعلامیه حقوق بشر سازمان ملل متحد و میثاق بین‌المللی سیاسی- مدنی و دیگر معاهدات و کنوانسیون‌ها همه بر این موضوع صحه می‌گذارند اما افسوس که تا کنون نه تنها این مهم محقق نشده بلکه از طرق مختلف و از جانب کشورهای مدعی دموکراسی و حقوق بشر به شدت و به تعدد مورد نقض و هجوم قرار گرفته که اوضاع منطقه و جهان دال بر صحت این ادعاست. هنگامی که در سرحدات داخلی یک کشور از حقوق بشر سخن می‌رود نام آن به حقوق شهروندی تغییر می‌کند که موضوع اهمیتی صدچندان می‌یابد، چرا که حقوق اشخاص و افرادی مدنظر است که در یک قلمرو واحد با آداب و رسومی متفاوت برای یک هدف و یک کشور مشترک گرد هم آمده‌اند و تخریب یک نفر به‌صورت قطعات دومینو، دیگر افراد جامعه را تحت تأثیر قرار داده و احساسات آن‌ها را برانگیخته و راه تعالی و رشد و پیشرفت جامعه را مختل می‌کند. در این تحقیق جامع و هدف‌گرا سعی مؤلف بر آن است که وضعیت حقوق شهروندی را در استان لرستان که از استانهای غربی و پرجمعیت کشور است، بر طبق آمار دقیق و تفحصات و تحقیقات متمادی و متوالی مورد بحث و واکاوی قرار داده و از آن نموداری به خوانندگان و مخاطبان ارائه داده و پس از آسیب‌شناسی و برشمردن موانع و مواضع گوناگون، نتیجه پژوهش را خدمت استاد گرانقدر و پژوهندگان محترم ارائه دهد تا با تشریک مساعی و همکاری همگانی به یک راه‌حل منطقی و راه‌گشا دست یافته و با ریشه‌یابی و علت‌شناسی نقض این حقوق در این استان به‌عنوان پایلوت و نمونه آماری مناسب و شایسته جزئی از کل ایران از جهت تنوع قومیت و زبان و فرهنگ و آداب و رسوم، قدمی بس کوچک و اندک برداریم. باشد که خداوند ما را در این راه کمک و مساعدت نماید و اجر اخروی و ابدی نصیب همگان من‌جمله استاد محترم و دانشجویان عزیز و نیز این حقیر کمترین بنماید.
1-2- بیان مسئله
واژه‌های شهروند و رعیت از نظر ادبی در مقابل یکدیگر قرار می‌گیرند. بنابراین از نظر حقوقی نمی‌توان این تقابل را پذیرفت و حقوقی متفاوت برای رعایا و شهروندان به معنای سکنه شهر و روستا قائل شد. دانشمندان سیاسی شهروند را افرادی می‌پندارند که در رابطه با یک دولت از سویی برخوردار از حقوق سیاسی و مدنی هستند و از سوی دیگر در برابر دولت تکالیفی به عهده دارند که این رابطه را شهروندی گویند. شهروندی در عین حال جایگاهی است برای فرد در ارتباط با یک دولت که از نظر حقوق بین‌الملل نیز محترم شمرده می‌شود. قانون اساسی مهمترین سند حقوقی در هر نظام سیاسی در جهان معاصر برای تبیین حقوق شهروندی است که این قاعده در مورد نظام اسلامی حاکم بر ایران پس از انقلاب نیز صدق می‌کند. هر چند مفهوم «حقوق شهروندی » مفهوم و پدیده‌ای جدید در جهان معاصر محسوب می‌شود اما آموزه‌های فلسفی باستان و همچنین آموزه‌های مذهبی ادیان توحیدی مانند مسیح
یت و اسلام بر اصالت آن گواهی می‌دهد. نقش آموزه‌های نشأت گرفته از آموزه‌های مذهبی به‌ویژه در حوزه حقوق طبیعی و فطری بی‌گمان در تکوین شاکله‌ی نوین این مفهوم در غرب قابل انکار نیست. در آموزه‌های اسلامی به‌عنوان آخرین و کامل‌ترین دین توحیدی که بر حقانیت رسالت انبیاء سلف نیز مهر تائید نهاده است رهنمودهای مهم و اندیشه‌برانگیزی در حوزه حقوق فردی و شهروندی وجود دارد.[2] از جمله وظایف دولت مردمی در جامعه مدنی حفظ حقوق مردم و احترام به آزادی‌های مشروع شهروندان است. اصول مختلفی از قانون اساسی بر آزادی‌ها و حقوق شهروندان در امور مختلف زندگی تأکید می‌ورزد، افزون بر آن آیه شریفه (وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی‏ آدَمَ… وَ فَضَّلْناهُمْ عَلی‏ کَثیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضیلاً – سوره اسراء آیه 70) که دلالت بر کرامت و ارزش والای انسان می‌کند، اقتضا دارد که رفتار‌های مغایر با کرامت انسانی از قبیل تحقیر، توهین و هتک حرمت و امثال آن بر وی تحمیل نگردد.
نقص آزادی‌ها یا حقوق و رفتارهای مغایر کرامت انسانی گاهی ممکن است از سوی شهروندی عادی صورت گیرد. در این‌صورت چنین رفتاری تجاوز و تعدی یک شهروند به شهروند دیگر تلقی شده و با دخالت مقامات مربوطه و بر اساس قانون، شخص متجاوز پاسخ جامعه را دریافت خواهد کرد.[3] در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران اصول مختلفی، حقوق و آزادی‌های مشروع شهروندان را مورد تأکید قرار داده‌اند. بر اساس برخی از اصول قانون اساسی حیثیت، جان، مال، حقوق، مسکن و اشخاص جز در موارد خاص قانونی از تعرض مصون است. و تفتیش عقاید ممنوع بوده و نمی‌توان کسی را به صرف داشتن عقیده‌ای مورد مؤاخذه قرار داد. حقوق و آزادی‌های شهروندان که در قانون اساسی مورد تأکید قرار گرفته‌اند در عناوین شش‌گانه ذیل قابل طبقه‌بندی هستند:

فرضیات فرعی:

• بین امنیت اجتماعی و حقوق شهروندی دادگستری استان لرستان رابطه معنا داری وجود دارد.

• بین آزادی و حقوق شهروندی دادگستری استان لرستان رابطه معنا داری وجود دارد.

1-8- روش تحقیق
با توجه به موضوع پژوهش، و از آنجا که تحقیق ما از نوع توصیفی کتابخانه‌ای می‌باشد، ابتدا به مرور و مطالعه کتب و منابع علمی مرتبط با موضوع می‌پردازیم، و با توجه به متغیرها و مفاهیمی که قصد بررسی آنها را داریم، اطلاعات مورد نیاز را جمع‌آوری می‌نماییم.
1-9- ساختار تحقیق
این تحقیق از پنج فصل تشکیل شده است. فصل اول بیانگر کلیات تحقیق می‌باشد. فصل دوم به مفاهیم و مبانی نظری تحقیق اختصاص دارد و فصل سوم به حمایت از حقوق اساسی شهروندی در دادگستری استان لرستان می‌پردازد و فصل چهارم نیز حمایت کیفری از حقوق شهروندی در مراجع قضائی لرستان را مورد مطالعه قرار می‌دهد. نهایتاً در فصل به تجزیه و تحلیل آماری داده‌ها پرداخته می‌شود.
فصل دوم
مفاهیم و مبانی نظری تحقیق
2-1- مبحث اول: تعریف مفاهیم و کلیات
2-1-1- گفتار اول: مفهوم حق
در لسان‌العرب[4] معنای حق، چنین آمده است: حق نقیض باطل است و هرگاه گفته شود حق‌الامر یعنی آن امر محقق و ثابت شد. والازهری[5] حق را به معنای واجب آورده و كلمه حق در قرآن كریم به معنای ثبوت آمده است: «قَالَ الَّذِینَ حَقَّ عَلَیهِمُ الْقَوْل» كه حق در این آیه به معنای ثبوت می‌باشد.
از نظر حقوقی نیز عبارتست از «اموری که در قانون پیش‌بینی شده و لیکن افراد مجاز باشند که به قصد خود برخی از آنها را تغییر دهند؛ این امور قابل تغییر را حق گویند.»
سبب ایجاد هر حق، یک قاعده حقوقی است. جز کسانی که به حقوق فطری اعتقاد دارند و شاخه کوچکی هستند که امروز چندان قوتی ندارند، تقریباً همه به این نتیجه رسیدند که حق شخصی در درون هر نظام حقوقی معنا می‌دهد و حقی که قابل اجراء نباشد و ضمانت اجرای خارجی نداشته باشد، به‌طور کامل حق شمرده نمی‌شود، حقی که نشود برای آن اقامه دعوا کرد و چیزی را از دیگری خواست، حق کامل نیست.
در غرب مفهوم حق كه احتمالاً اول بار توسط «ویلیام اهل اوكام » در قرن چهاردهم میلادی به‌طور روشن تعریف شد و تا انتهای سده‌ی شانزدهم از وضوح و شفافیت كاملی برخوردار گردید و یكی از اصطلاحات محوری گفتمان اخلاقی و سیاسی شد. طی سده‌های هفدهم و هیجدهم «حق» به شعاری انقلابی تبدیل شد و امروزه قدرت شعاری و سیاسی این مفهوم، عامل مهمی در هر دو صحنه داخلی و
بین‌المللی می‌باشد. در هر حال این امر را نمی‌توان انكار نمود كه مفهوم حق در سیر تاریخی‌‌اش ابتدا به معنای «حقوق انتخابی» حقوق مربوط به حوزه‌های آزادی شخصی و حاكمیت به‌كار رفته است و این كاربرد نسبت به «حقوق رفاهی» از تقدم تاریخی برخوردار است.
در حقوق کیفری نیز با حق ادعا، حق آزادی و حق مصونیت مواجه هستیم. حق ادعا یا حق مطالبه، حق به معنای مضیق است كه لازمه‌ی آن وظیفه دیگری و نقیض آن حق نداشتن شخص است. (مثل حق طلبكار در برابر مدیون). حق آزادی و یا حق امتیاز، حقی است كه لازمه‌ی آن، حق نداشتن طرف دیگر است و نقیض آن هم وظیفه و تعهد شخص است. به‌عبارت دیگر وقتی شخصی حق ـ آزادی دارد بدان معناست كه اولاً تعهدی و ثانیاً دیگری چنین حقی را بر آن شخص ندارد. (مثل حق آزادی بیان). قدرت نیز لازمه‌اش، مسؤلیت حقوقی دیگری در برابر آن است و نقیض آن هم ناتوانی ذیحق نسبت به آن است. به‌عبارت دیگر وقتی فردی حق ـ قدرت دارد به آن معناست كه او می‌تواند موضوع آن حق را اعمال نماید و حق دیگری هم ممكن است متأثر از اعمال حق او باشد. (مثل حق وصیت نسبت به اموال).
حق مصونیت یعنی آنكه ذیحق در برابر اعمال دیگران مورد حمایت قرار گرفته باشد. در واقع لازمه چنین حقی ناتوانی طرف مقابل است و نقیض چنین حقی هم مسئولیت آن شخص خواهد بود. بنابراین داشتن این حق به آن معناست كه اولاً ذیحق مسؤلیت ندارد و ثانیاً دیگری نمی‌تواند در برابر اعمال این حق متعرض او گردد.
بنابراین ویژگی‌های حق به چهار دسته تقسیم می‌شوند:

1. حق از سنخ امتیاز و نفع برای صاحب حق است.

1. حق به شخص تعلق پیدا می‌کند و قائم به اوست و نباید آنرا به رابطه اجتماعی تعبیر کنیم.

1. تعلق حق به شخص، با توان اختیار تصرف او ملازمه دارد و به‌عنوان قاعده می‌توان گفت قابل انتقال و اسقاط و وراثت است. البته بعضی از حقوق به دلایلی، قابلیت انتقال به دیگران را ندارند، مثل حق خیار که می‌گویند به شخص ثالث قابل انتقال نیست یا بعضی از حقوق که به شخص معین تعلق دارد و به دیگران نمی‌شود منتقل کرد؛ مثل حق شفعه.

4 ـ حق امتیاز حمایت شده است و به‌طور معمول، امکان مطالبه و طرح دعوا را به صاحبش می‌دهد، در حقوق خصوصی.[6]
2-1-2- گفتار دوم: مفهوم حقوق شهروندی
شهروندی نه تنها به یک شأن قانونی بلکه به یک ایده‌آل دموکراتیک هنجاری برمی‌گردد. هدف از شهروندی تدارک یک شأن و هویت مشترک است که به یکپارچگی اعضای جامعه کمک می‌کند. این تعریف، شهروندی را یک وسیله و ابزاری برای یکپارچه کردن جامعه و در واقع کنترل آن می‌داند. برخی دیگر شهروندی را مشروط به دارا بودن صلاحیت و شایستگی می‌دانند. در این معنا شهروندی عبارتست از مشارکت فعال در امور جامعه. مشارکت فعال قبل از هر چیز مستلزم داشتن توانایی ذهنی و جسمی می‌باشد.
شهروندی هم یک شأن است که از عضویت در یک جمع نتیجه می‌شود و هم یک سیستمی از حقوق و تعهدات است که عدالت، برابری و اجتماع را ترکیب می‌کند.[7]
کارل کوهن هم در کتاب دموکراسی، شهروندی را عضویت در یک اجتماع سیاسی می‌داند و کسی را که مطابق قانون و عرف، به عضویت کامل یک اجتماع سیاسی پذیرفته شده باشد را شهروند می‌نامد.[8] او در ادامه می‌گوید که هر یک از شهروندان به حکم شهروندیش باید در تحقق اهداف مورد نظر ملت شرکت کند. شهروندی به آدمی هویت می‌بخشد و در هر موردی به او هویت قانونی می‌دهد. کوهن معتقد است که شهروندی حتی قادر است به آدمی هویت اخلاقی نیز ببخشد.[9]
در فرهنگ جامعه‌شناسی، شهروندی «منزلتی است که موجبات برخورداری از حقوق و قدرت‌ها را فراهم می‌کند.»[10]
همچنین شهروندی را می‌توان مجموعه‌ای از حقوق و وظایفی دانست که دستیابی هر فرد به منابع اجتماعی و اقتصادی را تعیین می‌کند. شهروند نیز عضوی از جامعه بزرگ‌تر است، و عضویت او به‌عنوان فردی ذینفع و ذی‌علاقه در امور جامعه به رسمیت شناخته شده است، لذا او دارای صدائی به ارزش صدای دیگر اعضای جامعه است که به او اجازه می‌دهد که همطراز با دیگر اعضاء از حقوقی برخوردار شود و متناسب با آن تعهداتی را بر عهده بگیرد.
از دیدگاه حقوقدانان: «شهروند فردی است که تحت حاکمیت و حمایت ‏یک دولت قرار دارد و دارای حقوق مدنی و تکالیفی نسبت به دولت است. هر شهروند نیز شهروندی خود را به طریق، ذوق و روش خود اعمال می‏کند؛ ولی ‏باید آنها را در مجموعه کلی وظایف و تعهداتی که نسبت به جامعه سیاسی‏دارد، انجام دهد. به‌عبارت دیگر، از جهت حقوقی، شهروند فردی است دارای ‏حقوق مدنی و سیاسی و نیز دارای تعهداتی نسبت به جامعه.»[11]
همچنین گفته شده است که: «شهروند کسی است که تحت اقتدار و حمایت‏ یک دولت قرار دارد و از این‏رو، بهره‏مند از حقوق مدنی و دارای تکالیفی در قبال این دولت است. شهروند عضوی از جامعه سیاسی است که به لحاظ این عضویت حق مشارکت سیاسی پیدا می‏کند. مفهوم ‏شهروندی فصل مشترکی با مفهوم ملّیت دارد، هرچند ممکن است کسی ‏تابعیت دولتی را داشته باشد، ولی از حق مشارکت سیاسی در آن محروم باشد یا به‏عکس حقوق سیاسی او محترم شمرده شود بی‏آنکه ملیّت آن کشور را داشته ‏باشد. بنابراین، ممکن است حقوق شهروندی کسی در یک کشور به تمام وکمال تضمین شده باشد، حال آنکه تابعیت دولت دیگری را داشته باشد.»[12]
بنابراین شهروندی عبارتست از عضویت کامل در جامعه، یعنی هم عضویت بالقوه (عضویت از نظر قانونی) و هم عضویت بالفعل (به رسمیت شناخته شدن توسط سایر اعضای جامعه).
وقتی صحبت از حقوق شهروندی می‌شود منظور شهروندی جهانی است که دارای تمامی حقوق اعلامیه جهانی حقوق بشر 1948 می‌باشد، همچنین از اینجاست که نسل سوم حقوق بشر یعنی حق همبستگی ـ توسعه در کنار نسل اول و دوم یعنی حقوق مدنی و سیاسی و اقتصادی مطرح می‌شود.

-1-5-3- بند سوم: حقوق شهروندی در قانون مجازات اسلامی
در این رابطه دو مورد را می‌توان در قانون مجازات اسلامی مشاهده نمود که از حقوق شهروندی در فرایند کیفری حمایت شده است.
الف ـ ایجاد توازن بین حقوق متهم و سایر شرکت‌کنندگان در محاکمه.
عدالت قضایی به‌نحو ویژه‌ای به حفظ حقوق متهم تأکید دارد که از این رهگذر ممکن است به حقوق دیگر مداخله کنندگان در امور کیفری صدمه وارد شود؛ بنابراین برای جلوگیری از چنین اتفاقی ناچاریم که تمهیداتی برای حفظ توازن بین حقوق ایشان بیندیشیم. حق حمایت از شهود، مطلعین و دیگر شرکت‌کنندگان در فرایند کیفری در مقابل انتقام‌جویی‌ها و صدمات ناروا از سوی متهم یا مجرم باید در قوانین ماهیتی در نظر گرفته شود. برای برقرار نمودن یک نوع توازن باید تدابیر اتخاذ شده توسط دادگاه شامل دادن اطلاعات به قربانیان و شهود و معاضدت در طول رسیدگی‌ها، غیرعلنی برگزار نمودن تمام یا قسمتی از محاکمه بنابر مصالح اجرای عدالت و اجازه ارائه دلیل و مدرک از طریق وسایل الکترونیکی یا سایر وسایل خاص است.
در جایی که منافع حیاتی یا امنیت شهود و مطلعین و یا حتی ضابطین و کارشناسان در خطر است، دستگاه قضایی باید رسیدگی‌های کیفری را به‌نحوی سازماندهی کند که تضمین شود این منافع به‌طور غیر‌موجه به مخاطره نیفتد.
در این زمینه تمام قضات و کادر قضایی درگیر در چنین پرونده‌هایی باید از آموزش لازم برای آشنایی با این موضوعات و همکاری آنها در رسیدگی به پرونده‌ها برخوردار باشند. و باید اقدامات مؤثری برای حمایت از قربانیان، خانواده آنها، شهود و مطلعین ایشان از انتقامجویی‌ها و صدمات ناروا، بدون تضییع حق دادرسی عادلانه متهم و مظنونینی که ممکن است هویت آنها در محاکمات علنی فاش شود انجام دهند.
ب ـ تدابیر جانشین
بعضی از مجازات‌ها و شرایطی که برای مجرمین در نظر می‌گیرند در حقیقت به‌منظور حفظ و حمایت از دیگر مداخله‌کنندگان در امور کیفری است که یکی از آنها تعلیق مراقبتی است. نمونه‌هایی از شرایط تعلیق مراقبتی عبارتست از: برخورد نداشتن با شهود، کارشناسان و دیگر شرکت‌کنندگان در فرایند کیفری، پرداخت تعهد‌های پولی؛ مانند جبران خسارت، حمایت از کودک و مانند آن، پرداخت جزای نقدی، کار عام‌المنفعه یا خدمات اجتماعی و نظارت بر مشارکت بهره‌‌ور تعلیق مراقبتی در هرگونه برنامه‌ریزی مانند کلاس‌ها یا میزگردهای مربوط به تأثیر جرم، یا میانجیگری یا سازش میان بزه‌دیده و مجرم که در اشخاص بر مبنایی کاملاً داوطلبانه مشارکت در آن را بر می‌گزینند.
ج ـ جبران خسارت بزه‌دیده
در این مقطع یکی از اقداماتی که پیش‏بینی آن در صدور حکم می‏تواند جبران خسارت را تسهیل کند، تعیین اشخاص مسئول جبران خسارت و میزان خسارتی است که ‏باید تأدیه شود. چنانچه مطابق قانون اولویتی در پرداخت خسارت از سوی ‏مقامات مسئول پرداخت ذکر شده باشد این اولویت هم باید در حکم قید گردد تا بزه‏دیده در مراجعه به اشخاص مذکور جهت دریافت خسارت با شک و شبه‌های مواجه نگردد و با اطمینان و قاطعیت اقدام به مراجعه کند. در مورد نحوه جبران خسارت ماده 667 قانون مجازات اسلامی برای نمونه در مورد سرقت ترتیب جبران خسارت را بیان می‏کند.
بنابراین دادگاه در حکم خود ابتدا باید تکلیف اموال بزه‏دیده را که در اثر جرم مورد آسیب واقع شده یا از تصرف‏ او خارج شده‏اند را معین و بزهکار را مکلف به رد عین، مثل یا قیمت آن کند. در مرحله بعد دادگاه سایر ضرر و زیان وارد شده را که در برخی موارد خسارت ناشی ‏از خسارت تلقی می‏شوند و در زمره منافع ممکن‌الحصول یا به‌عبارت صحیح‌تر حتمی‏الحصول به‌شمار می‏آیند، تعیین می‏کند.
2-1-5-4- بند چهارم: حقوق شهروندی در فرمان هشت ماده‌ای حضرت امام خمینی (ره)
امام خمینی (ره) در مقام حفظ حقوق شهروندی، فرمان ۸ ماده‌ای را در تاریخ ۱۳۶۱/۹/۲۴ صادر نمودند. هر چند روی سخن در این فرمان، خطاب به قوه قضاییه و ارگان‌های اجرایی کشور است اما با تدقیق در بند بند فرمان صادر شده، به خوبی التزام به اصل اسلام، موازین اسلامی و رعایت حفظ کرامت انسانی -حتی به‌عنوان متهم و مجرم- مشاهده می‌شود.

• تأکید بر تهیه و تدوین قوانین شرعی، تصویب و ابلاغ آنها.

• بررسی صلاحیت قضات، دادستان‌ها، کارمندان و متصدیان امور به‌عنوان کارگزاران نظام اسلامی با تأکید بر اینکه «میزان حال فعلی اشخاص است».

• تأکید بر استقلال و قاطعیت قضات واجد شرایط اسلامی در قضاوت و داوری به‌گونه‌ای که ملت از صحت قضا و ابلاغ و احضار و اجرا، احساس آرامش قضایی نمایند و احساس کنند که در سایه احکام عدل اسلامی جان و مال و حیثیت آنان در امان است.

• تعیین حوزه دخالت کارگزاران و دولت اسلامی در زندگی خصوصی افراد.

• تعیین رییس دیوان عالی کشور و نخست‌وزیر جهت جلوگیری از تخلفات و تشکیل ستادهای استانی در این راستا.

ایشان در راستای پیگیری فرمان صادر شده و در پاسخ به نامه رییس دیوان عالی کشور و نخست وزیر در تاریخ ۱۳۶۱/۱۱/۱۳، فرمودند: «بسم‌الله الرحمن الرحیم؛ درباره توقیف‌ها مطلب همان است که در بیانیه هشت‌ماده‌ای آمده است و پیش از تعیین تکلیف شرعی در محاکم، هرگونه دخل و تصرف، خلع ید، سرپرست گذاشتن و غیره، مشروع نیست و اگر حکمی و یا دستوری مخالف آن باشد، اعتباری ندارد و ستاد در جلوگیری آن، اقدام قاطع نماید و در صورت نسبت چیزی به اینجانب، تا از شخص اینجانب سؤال نشده است، باید ترتیب اثر ندهند، زیرا بسیاری از امور که به اینجانب نسبت داده می‌شود، برخلاف واقع است.».
امام خمینی ‌در راستای تأمین امنیت خصوصی افراد جامعه محورهای یازده‌گانه زیر را مطرح نمودند:

شد.
اصل یکصد و شصت و پنجم قانون اساسی مقرر می‌دارد: «محاکمات علنی انجام می‌شود و حضور افراد بلامانع است مگر آنکه به تشخیص دادگاه علنی بودن آن منافی عفت یا نظم عمومی باشد و یا در دعاوی خصوصی، طرفین دعوی تقاضا کنند که محاکمه علنی نباشد».
قانونگذار به جهت حمایت از حقوق شهروندی در جرایم منافی عفت استثنائی را در ماده 188 قانون آئین دادرسی کیفری بر اصل علنی بودن دادرسی وارد کرده است تا حیثیت و آبروی فرد بزه‌دیده در این‌گونه رسیدگی‌ها محفوظ بماند.
همچنین یکی دیگر از حقوق مسلم شهروندان، حق دادرسی توسط دادگاه صالح است. قانون اساسی نیز در اصول مختلفی به دادگاه صالح اشاره داشته است. بنابراین یکی از پیش شرط‌های لازم و حتمی برای صحت و درستی و اعتبار رسیدگی و تصمیم‌گیری قضایی درباره اختلاف مدنی یا اتهام کیفری، برخورداری آن مرجع از صلاحیت کامل و همه‌جانبه اعم از صلاحیت ذاتی، محلی و نسبی است.
تأکید بر این شرط، به منظور تضمین این مقصود است که صلاحیت یک دادگاه به‌طور عام و مستقل از هر قضیه خاص مورد رسیدگی، تعیین شده باشد و خودسرانه به‌واسطه یک اقدام اجرایی و اداری شخصی نبوده باشد. لذا همان‌طور که رسیدگی در دادگاه صالح از جمله حقوق متهم می‌باشد و حکم به مجازات و اجرای آن باید تنها از طریق دادگاه صالح و به موجب قانون باشد، رسیدگی در چنین دادگاهی حافظ منافع بزه‌دیده از جهت اتقیان رأی صادره و جلوگیری از تشکیک در صلاحیت دادگاه رسیدگی کننده (که منافی حقوق بزه‌دیده می‌باشد) نیز می‌باشد.
به‌عبارت ساده‌تر در صورت صدور رأیی در جهت منافع بزه‌دیده در دادگاه فاقد صلاحیت، رأی مزبور به لحاظ ایراد بر عدم صلاحیت دادگاه متزلزل می‌باشد و موجبات تضرر بزه‌دیده و طرح مجدد شکوائیه را فراهم می‌آورد.
برخورداری از دادرسی عادلانه از جمله حقوق هر دو طرف درگیر در پرونده می‌باشد و اختصاص به متهم یا بزه‌دیده ندارد. یکی از وجوه برخورداری قربانی جرم از یک دادرسی عادلانه آگاهی و اطلاع وی از حقوق و امتیازاتی است که او در این فرآیند دارا می‌باشد. حقوقی نظیر مورد مذکور در تبصره یک ماده 177 قانون آئین دادرسی کیفری که اشاره به حق مدعی (بزه‌دیده) برای درخواست ترک محاکمه از محکمه دارد. این امر که مانع از طرح شکایت مجدد نمی‌باشد می‌تواند به‌عنوان حربه‌ای در اختیار بزه‌دیده قرار گیرد تا بزهکار تلاش خویش را در جهت رضایت خاطر بزه‌دیده به‌کار گیرد. اعمال چنین حقوقی از مصادیق حقوق بزه‌دیده در مرحله دادرسی می‌باشد.
2 ـ ذکر ادله و مستندات حکم
ذکر ادله و مستندات حکم به دلایل زیر سبب اجرا و تحقق عدالت قضائی می‌شود:

1. محکوم علیه به اطمینان خاطر و رضایت قلبی دست می‌یابد، چرا که محکومیت خویش را بنا بر حق می‌بیند.

1. اعتماد مردم به دستگاه قضائی و احکام قضات بیشتر می‌شود.

1. ذکر اسباب و ادله ضامن اجرای دادرسی به‌نحو صحیح و اطلاع قاضی از حیث وقایع و مسائلی که بر حکم تأثیر دارد می‌شود.

1. بزهکار بلاجهت و بدون دلیل از محاکمه و اجرای مجازات نمی‌گریزد و حکم تبرئه وی می‌بایست بر اساس مستندات قانونی صادر شود که این مهم بر حقوق شهروندی مؤثر است.

1. ذکر ادله و مستندات، استحکام رأی قضایی را در جهت اثبات حقانیت شهروندان اعم از متهم و بزه‌دیده در پی خواهد داشت. قانون اساسی این حق را پیش‏بینی کرده است که به نوعی درجهت حمایت از اصحاب دعوا می‌باشد. مطابق اصل یک صد و شصت ششم: «احکام دادگاه‌ها باید مستدل و مستند به مواد قانون و اصولی باشد که براساس آن‏حکم صادر شده است».

مورد مهمی که در این رابطه وجود دارد این است که طبق اصل 167 قانون اساسی، قاضی می‌تواند مستنداً به منابع معتبر اسلامی و فتاوی فقها اقدام به صدور رأی نماید. سؤال این است که آیا چنین اقدامی مغایر با اصل قانونی بودن مجازات‌ها نیست ؟ در پاسخ باید گفت منابع معتبر اسلامی؛ مجموعه دانش‌هایی است که صرفاً و فقط برای اهل علم و دین و فقها و آشنایان به منابع فقهی قابل درک و فهم است. بدین لحاظ شهروندان نوعاً از تعالیم آن بی‌بهره‌اند و در عمل نیز دسترسی به این منابع ندارند. بنابراین اعمال مجازات‌هایی که شهروندان با آن آشنایی ندارند و قانون نیز در این خصوص حرفی نزده است دور از انصاف خواهد بود.
4-3-4- گفتار چهارم: حقوق شهروندی بعد از محاکمه
با اتمام دادرسی و صدور حکم، از ادامه توجهات به حقوق شهروندی مستغنی نخواهیم بود و استمرار این توجهات لازم و ضروری می‌باشد چون ثمره یک دادرسی عادلانه برای شهروندان در مرحله بعد از محاکمه جلوه‌گر می‌شود. به‌عنوان مثال اینکه چگونه در صدد جبران خسارات شهروند باشیم تا حقوق او مورد لحاظ واقع شده و رضایتش جلب شود مربوط به این مرحله می‌باشد. با این وصف به بررسی حق اعتراض و تجدیدنظرخواهی هر شهروند از رأی اصداری و جبران خسارات او که مربوط به حقوق وی بعد از محاکمه می‌شود می‌پردازیم.
1 ـ حق اعتراض و تجدیدنظر از رأی بدوی
استیناف یا تجدیدنظرخواهی یکی از حقوق مسلّم بزه‏دیده و مرتکب جرم ‏است. سیستم رسیدگی دو درجه‏ای یکی از اصول مهمی است که از لحاظ امنیت ‏قضائی حقوق بشر بر آن تأکید دارد. در سیستم قضائی فعلی ایران‏ اگرچه بر اساس صدر ماده 232 قانون آئین دادرسی کیفری آرای دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور کیفری قطعی است ولی نظام دو مرحله‏ای بودن دادگاه‌ها پذیرفته شده است و به موجب همان قانون بیشترآراء قابل تجدیدنظرخواهی هستند.
مقنن در ملاحظه حقوق شهروندی یکی از اصول بنیادی-حمایتی را در قالب اصل پژوهش‏خواهی از آرا پذیرفته است و برای ‏بزه‏دیده این حق را قائل است که به آرای صادرشده اعتراض کند. مهم‏ترین مواردی‏ که در آنها بزه‏دیده از حق پژوهش‏خواهی برخوردار است عبارتند از:
1 ـ اعتراض به قرارهای منع و موقوفی تعقیب از سوی بزه‏دیده
یکی از ابزارهای بنیادی در حمایت از شهروندان داشتن حق اعتراض به قرارهایی‏است که منجر به منع تعقیب یا موقوفی تعقیب متهم می‏شوند. در واقع با به‏ رسمیت شناخته شدن این حق اعتراض، این فرصت برای ایشان ایجاد می‏شود که در مقام شاکی خصوصی از مراجع عالی درخواست رسیدگی مجدد به پرونده را داشته باشد (بند ن ماده 3 قانون تشکیل دادگاه‌های عمومی و انقلاب 1381 و تبصره‌ی ماده 232 قانون آئین دادرسی کیفری 1378). دراین خصوص یک حق ویژه هم برای بزه‌دیده در بند ن ماده‌ی 3 قانون تشکیل دادگاه‌های عمومی و انقلاب در نظر گرفته شده است. بدین‌ترتیب که هرگاه به علت عدم کفایت دلیل قرار منع تعقیب متهم صادر شده باشد، بعد از کشف دلایل جدید فقط برای یک مرتبه می‌توان به درخواست دادستان متهم را تعقیب نمود.
2 ـ حکم برائت و اعتراض بزه‏دیده به آن
مورد دیگری که در حمایت از بزه‏دیده بسیار اهمیت دارد، توجه مقنن به جایگاه‏ بزه‏دیده در اعتراض به احکام برائت است. به موجب قانون، اعتراض به احکام‏ صادره از سوی دادگاه مبنی بر برائت متهم از اتهام انتسابی حق بزه‏دیده است. این تدبیر در تبصره‌ی ماده‌ی 232 قانون آئین دادرسی کیفری 1378 گنجانده شده‏است.
در قانون آئین دادرسی کیفری سابقه بزه‏دیده در اعتراض به احکام به‏منزله مدعی خصوصی وارد دعوا می‏شد ولی در حال حاضر بزه‏دیده می‏تواند درمقام شاکی و مدعی خصوصی وارد دعوا شود.[52]
3 ـ آرای دادگاه کیفری استان و جایگاه بزه‏دیده در اعتراض به این آرا

قش مفهوم كه عبارت است از كارآمدي در انجام يك وظيفه به وسيله فرد، مي توان گفت شاغل خود را در سازمان مفيد مييابد، در نتيجه، احساس رضايت به او دست مي دهد(عسگريان[12] ،2000).
تضاد نقش: تضاد نقش زماني بوجود مي آيد كه شخص از شغل و كاري كه بر عهده گرفته است، اطلاع كافي نداشته باشد بدين معني كه اهداف كاري وي، آنگونه كه بايد و شايد، واضح و صريح نيست و او نميتواند بين اهداف و انتظارات كار خود و همكاران، مسووليتهايي كه به واسطه اين كار بر عهده گرفته است و نقش خود در اين ميان، پيوند درستي برقرار سازد(استورا، 1381).
تضاد نقش وجود درخواست هاي متناقض را در نقشي واحد يا بين نقشهاي چندگانه نشان ميدهد . در واقع تضاد نقش به جنبه هايي از شغل اشاره داردكه مي تواند نوعي سردرگمي را در فرد ايجاد نمايند (جكسون و اسچلر[13]،2001).
تمايل به ترك خدمت: تمايل به ترك خدمت به اشكال مختلف پويائي نيروي كار در درون سازمان و سرنوشت نهائي يك سازمان ر ا تحت تأ ثير قرار ميدهد (ميدينس[14] 2007)به باور استالورث ،ترك خدمت براي سازمان ها هزينه هاي زيادي را در پي دارد، چرا كه اغلب سازمان ها براي دستيابي به نيروي انساني كارآمد و موثر، سرمايه گذاري هاي زيادي در حوزه هاي گزينش، آموزش و رشد وگسترش نيروي انساني صرف مينمايند. يافته هاي علمي نشان ميدهند كه تمايل به ترك شغل از اراده آگاهانه وحساب شده شاغل براي ترك سازمان ناشي مي شود (ميير و آلن[15]، 2000) يعني، كاركنان به يك باره سازمان راترك نمي كنند، بلكه ” تمايل به ترك شغل” را به صورت تدريجي در خود پرورش ميدهند و پس از در نظر گرفتن همه شرايط و مناسب بودن فرصت هاي استخدامي در سازمان ها ی ديگر، اقدام به ترك شغل مي نمايند.
پژوهش هاي صورت گرفته نشان ميدهد كه تمايل به ترك شغل به خوبي ميتواند ترك شغل آتي كاركنان را مورد پيش بيني قرار دهد كه هزينه هاي ترك خدمت كاركنان را ميتواند شامل هزينه هاي مربوط به پست بلاتصدي، هزينه هاي استخدام كاركنان جديد، هزينه هاي آموزش و هزينه هاي كاهش بهره وري است(هوم و گريفس[16]،2001).
نگرشهاي شغلي كاركناني كه در تماس با مشتريان هستند، رضايت مشتريان و وفاداري به صورت مستقيم به هم مربوط هستند و مديريت اين نگرش ها براي موفقيت سازمان اساسي است(ديويس[17]،2000).
شکل2-1) مدل تئوریک تحقیق(بحريني زاده و همکاران،1390)
نگرش شغلي و سازماني، نوعي احساس فرد نسبت به سازمان و شغلش است كه زاييده عواملي نظير ماهيت شغل و سازمان،نيروي انساني پيرامون، عوامل سازماني و محيطي و عوامل فردي است. برخی ، پژوهش ها، نگرش شغلي را با رضايت شغلي همسان در نظر گرفته اند. رابرت هاپاك[18] اولين كسي است كه به طور رسمي، نگرش شغلي را با رضايت شغلي مقايسه كرده است. از ديدگاه هاپاك، نگرش يا طرز تلقي شغلي، عبارت است از عكس العمل فرد نسبت به جنبه اي از كارش؛ و مجموعه نگرش هاي فرد نسبت به جوانب مختلف حرفه اش، رضايت شغلي او را تشكيل مي دهد (McCook،2002،ص91-97). پس در محيط كار، نگرش هاي فرد مي تواند عاملي براي ايجاد انگيزه و رضايت و متعاقب آن، افزايش كارايي باشد؛ لذا پرداختن به مقوله نگرش شغلي و سازماني كاركنان، اهميت بسزايي براي مديران دارد. علاوه بر اين، نگرش شغلي و سازماني از يك سو به دليل نقشي كه در بهبود و پيشرفت سازمان و بهداشت و سلامت سرمايه هاي انساني دارد مهم است و از سوي ديگر، اين مفهوم، علاوه بر تعاريف و مفهوم پردازي هاي متعدد و گاه پيچيده، محل تلاقي و نيز سازه مشترك بسياري از حوزه هاي علمي مانند روان شناسي، مديريت، جامعه شناسي و حتي اقتصاد و سياست بوده است.
مديريت، براي نگرش هاي كاركنان اهميت زيادي قائل است. نگرش هاي كاركنان با رفتارهايي كه براي سازمان حساسيت دارد، ارتباط دارد. به طور كلي، كاركنان، مجموعه اي از نگرش هاي باثبات و شناختني نسبت به محيط كار خود دارند كه بعضي از آن ها عبارت اند از: پرداخت ها، شرايط محيط كار، شرح وظايف شغل و … (اوپنهايم،1382،ص37 و 38).
تقسيم بندي هاي متعددي درباره نگرش شغلي و سازماني صورت گرفته و مدل هايي متناسب با اين تقسيم بندي ها عرضه شده است؛ مثلاً تقسيم بندي سه گانه، نگرش شغلي و سازماني كاركنان را متأثر از 3 عامل اصلي مي داند:
– عوامل مادي: افزايش حقوق، افزايش مزاياي جانبي و افزايش امكانات رفاهي؛
– عوامل فرهنگي: كسب اطلاعات درباره شرح وظايف خود، امكان افزايش معلومات و ارتقاي تحصيلي؛
– عوامل مربوط به محيط كار: امنيت شغلي، نداشتن دلهره، مشاركت كاركنان در تصميم گيري ها و همكاري با ديگر كاركنان.
تقسيم بندي چهارگانه نيز، نگرش شغلي و سازماني كاركنان را متأثر از 4 عامل اصلي مي داند:
عوامل سازماني؛
– عوامل محيطي؛
– ماهيت كار؛
– عوامل فردي.
برخي ديگر از تقسيم بندي ها، دامنه گسترده اي را در نظر گرفته و همانند ترز [19]كه تقسيم بندي بيست و دوگانه را عرضه كرده است، تقسيم بندي هاي كلي را كنار گذاشته اند. در اين نظريه -كه يكي از جديدترين نظريه ها درباره نگرش شغلي و سازماني است- ترز از ديدگاه روان شناختي، عواملي را كه مي تواند به محيط هاي كاري و سازماني معنا ببخشد و آن ها را مطلوب كند، شناخته و راه هاي عملي ساختن آن ها را در نظريه اي با عنوان » جست وجوي معنا در محيط كار « تبيين كرده است (عباس زادگان،1383،ص168-170).
<strong
>شکل2-2) دیدگاه روانشناختی موثر در محیط کار (نمودار علّی)( عظيمي و همکاران،1390)
بر اساس اين مدل، عوامل مؤثر بر نگرش شغلي و سازماني در سازمان هاي دولتي، متأثر از 4 عامل اساسي (الف- نيروي انساني پيرامون، ب- ماهيت شغل و سازمان، ج- عوامل سازماني و محيطي، و د- عوامل فردي) است كه سه مورد اول به مثابه متغيرهاي مستقل و عوامل فردي به مثابه متغيرهاي تعديل كننده در نگرش شغلي و سازماني تأثير مي گذارند. البته هر كدام از عوامل فوق در زيرمجموعه خود از چندين عامل تشكيل مي شود. عوامل اصلي و زيرمجموعه اين مدل در زير تشريح شده است.

• توانمندسازی گروهی: برای حل مشکلات، بهبود فرایند یا مواجه با چالشها گروههای موقت توانمند به وجود می آیند؛

• گروههای کاری خودگردان: کارکنان درقالب گروهها سازماندهی می شوند و به جای رئیس یا سرپرست دارای مربیان یا تسهیل‌کنندگان هستند.

به طورخلاصه، توانمندسازی یعنی دادن قدرت انجام کار به کارکنان است. توانمندسازی به معنی هرج و مرج یا شانه خالی کردن مدیران از مسئولیت نیست. کارکنان توانمند به صورت انفرادی یا گروهی درقبال کارشان و نتایج آن احساس مسئولیت می کنند و نسبت به سایر کارکنان غیرتوانمند از رضایت شغلی بیشتری برخوردارند که باعث بهبود بیشتر و مستمری می شود. بنابراین، مدیران با توانمندسازی کارکان نه تنها قدرت خود را از دست نمی دهند بلکه بر قدرتشان افزوده می شود. نتایج خوب و رضایتمندی شغلی حتی می تواند بهبود بیشتر به دنبال داشته باشد. لذا مدیرانی که کارکنان را توانمند می سازند نه تنها قدرت خویش را از دست نمی دهند بلکه آن را افزایش هم می دهند(آقایار،2008،ص32).
توانمندی به صورت فردی یا گروههای موقت و کاری خودگردان صورت گیرد. تعداد اندکی از آنها می توانند به مسیر خود ادامه دهند. بعضی از مدیران و مدیران ارشد و سرپرستان باید فرایند توانمندسازی را اجرا کنند. معمولا‍ٍٍ” افرادی که ارزشهای آنان با فرهنگ توانمندسازی همخوانی دارد یا ازنظر استدلال منطقی توانمندسازی را پذیرفتند می تواند در این فرایند همکاری و مشارکت بیشتری کنند.
مطابق تعریف توانمندسازی ارزشها و باورهایی که زمینه ساز اشتراک مساعی در افراد وگروهها می شوند عبارتند از:
هر فرد می خواهد با او رفتاری منطقی داشته باشند؛
– همه افراد می خواهند در تصمیمات مربوط به خود مشارکت کنند؛
-افراد معمولا بیش از آنچه فکر می کنیم باهوش و شایسته اند؛
– افراد به تنهایی همه چیز را نمی دانند ولی همه کارکنان پیشنهادات خوبی دارند که تاکنون به ذهنشان نرسیده است؛
-معمولا” هرکسی دوست دارد کار خارق العاده ای انجام دهد که باعث غرورش شود؛
-با حذف موانع می توان میزان تعهد افراد به پیامدهای نتایج مثبت را بیشتر و آسان کرد؛
-اعتماد باعث استحکام روابط و عملکرد و برعکس بدگمانی و سوءظن موجب تضعیف آن می شود؛
-مدیریت ارشد باید اولین گام توانمندی را بردارد و مسیر کار را روشن سازد(جمشیدیان و نادری،1385،ص87).
اغلب مدیران نمی خواهند ارزشها و باورهای خود را با دیگران به مشارکت بگذارند. آنان وقتی سرگذشت شرکتهای موفق را مطالعه کرده یا از آن سازمانها بازدید می کنند به اجرای فرایند توانمندسازی علاقه‌مند می شوند.
اگرچه در بسیاری از اوقات باورها، نمونه‌ها و بهبودهای چشمگیر به قدر کافی نمی‌تواند مدیران را به پیاده‌سازی توانمندسازی متقاعد کند اما گفتگوهای فعال دوجانبه با سرپرستان و همکاران برای متقاعد کردن مدیران برای اجرای توانمندسازی لازم است.
معمولا” دو نوع نگرانی همیشه ذهن مدیران یا رؤسا را در مقابل توانمندسازی به مقاومت وامی دارد.
حرکت روبه جلو: چرا بایدوضعیت امن فعلی را تغییر دهیم مگر الان چه اشکالی وجود دارد؟
از دست دادن قدرت: نمی خواهم کنترل کارها را از دست بدهم. می خواهم کارها طبق نظرم انجام شود. برای موفقیت توانمندسازی گفتگوی دوجانبه به مدیران کمک می کند تا بدانند که نگرانیهای آنها جدی نیست. در شکل گیری گروه ممکن است چیزی شبیه زیر رخ دهد(ساكي،1387،ص33).
2-3-2)مزایای توانمندسازی:
قدرتمندتر شدن / رسیدن به اهداف سازمان ازطریق کارکنان؛
– رضایت از بهبود عملکرد سازمانی/ اوضاع/ شرایط/ تغییر دلخواه؛
– احترام بیشتر/ شان و منزلت/ قدرشناسی/ نگاه بهتر به اوضاع و احوال؛
-کاهش فشار روانی / بحران کمتر؛
-فرصت برنامه ریزی بیشتر/ سازماندهی/ تاکید بر موضوعهای استراتژیک؛
-رضایتمندی ازطریق جلب رضایت افراد / رشد/ دستاوردهای معنادار؛
-لذت بردن از کارهای روزانه؛
-همخوانی توانمندسازی با ارزشهای فردی؛
-مدیر و رهبر سازمانی موثرتر(آقایار،2008،ص32).
2-3-3)اصول توانمندسازی:

• برای اجرای توانمندسازی هیچ فرمول جادویی یا دستورالعمل استاندارد وجود ندارد. اجرای توانمندسازی در هر شرایطی ویژگیهای خاصی دارد؛

• توانمندسازی در خدمت یک هدف است: توانمندسازی وسیله ای برای رسیدن به هدف است نه اینکه خودش هدف باشد. توانمندسازی به کارکنان کمک می کند تا به سازمان و خودشان کمک کنند و به شغل آنان معنا و احساس غرور می‌بخشد تا بتوانند کار را به طور مطلوب انجام دهند؛

1. شیوه زندگی یا سبک زیستن که منعکس‌کننده گرایش‌ها و ارزش‌های یک فرد یا گروه است، عادات، نگرش‌ها، سلیقه‌ها، معیارهای اخلاقی، سطح اقتصادی و… که با هم طرز زندگی‌کردن فرد یا گروهی را می‌سازد[7]این تعریف همان معنای اصطلاحی است که امروزه در ادبیات علوم انسانی و اجتماعی رواج یافته است.

تعریفی که از سبک زندگی ارائه می‌شود بر حسب نگاهی که به انسان وجود دارد، متفاوت خواهد بود؛ و نوع نگاه به انسان نیز خود در درجه اول منبعث از نوع نگاه و جهانی بینی است که مکتب و آیین مسلط در جامعه ارائه می‌دهد و در درجه دوم، ناشی از شناختی است که خود انسان از کارکردها، ویژگی، شاخص ها، فلسفه (وجودی) و اهداف خویش از مبحث سبک زندگی انتظار دارد[8].
د ـ اسلامی
از نظر لغوی منسوب به اسلام یا از تمدن وفرهنگ و جزء آن که منصوب به اسلام باشد. در اصطلاح پیرو اسلام، مسلمان دوره اسلامی عهد اسلامی، دوره بعد از اسلام ، قرون اسلامی، قرن‌هایی که بعد اسلام سپری شده است.
فصل دوم
اصول و مبانی سبک زندگی اسلامی
در قرآن كريم
2ـ 1 ـ مبانی اعتقادی
از منظر اسلامي، مهم‌ترين پايه‏هاي زندگي اجتماعي و اساس روابط اجتماعي، اصول اعتقادی از جمله اعتقاد به اصل توحيد، نبوت، معاد، عدل و امامت می باشد . تمام تعاليم آسماني اسلام بر مدار اين دو اصل مي‏باشد و به تبع آن، سبک زندگي مطلوب، روشي است که اين اصول اساسي در آن ملحوظ باشد.
سبک زندگی اسلامی که بر گرفته از تعالیم حیاتبخش اسلامی و وحیانی است دارای اصول و عقاید برحقی است که تمسک به آن مایه نجات و رستگاری پیروان این آیین خواهد بود. اعتقاد به یگانگی خداوند، (اصل توحید) منشا آفرینش بودن پروردگار، (اصل خالقیت) خداوند روزی رسان، (اصل رازقیت) مربوبیت تمام پدیده ها هستی، هدفدار بودن جهان هستی، از مهمترین و اصلی ترین اعتقادات یک فرد مسلمان است که در سبک زندگی خود باید دست آویز خود قرار دهد. در این فصل تلاش شده است اصول و مبانی اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی سبک زندگی اسلامی همرا با تبیین اصول آن با استناد به آیات و برخی روایات مورد تبیین قرار گیرد.
2 ـ 1 ـ 1 ـ اصل توحيد
یکی از مبانی سبک زندگی اسلامی در قرآن اصل توحید است: اعتقاد به وجود خداوند اصل مشترکی است میان همه شرایع آسمانی و فصل ممیز انسان الهی از فرد مادی در میهن امر نهفته است. قرآن کریم وجود خدا را امری روشن و بی نیاز از دلیل می داند و هر گونه نه شک و تردید در این باره را بی مورد تلقی می کند چنان که می فرماید: «افی اللهِ شکٌّ فاطرِ السماواتِ والارض»[9] آیا در خلقت و آفرینش آسمانها و زمین شک و تردید دارید.
در عین روشن بودن وجود خدا قرآن برای کسانی که می خواهند از طریق تفکر و استدلال خدا رابپرستند و شک وتردید را از ذهن پاک کنند راه هایی را پیش رویی آنها گشوده است که مهمترین آنها عبادرتند از:
1- احساس وابستگی و نیاز مندی انسان به موجود برتر که در شرایط ویژه ای خود را نشان می دهد . این همان ندای فطرت انسانی است که او را بسوی مبدأ آفرینش می خواند می فرماید: «فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّينِ حَنيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتي‏ فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْديلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّينُ الْقَیِّمُ وَ لكِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ» (و پس توای رسول) روی خود را توجه آیین خالص (اسلام) کن این فطرتی است که خدا مردم را بر آن آفریده است.
2ــ دعوت به مطالعات عالم طبیعت و تأمل در شگفتی های آن که نشانه های روشن وجود خداوند است : نشانه ای که حاکی از علم و قدرت در تدبر حکیمانه ی خداوند در جهان هستی است. « إِنَّ في‏ خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لَآياتٍ لِأُولِی الْأَلْبا بِ»[10] (مسلماً در آفرينش آسمانها و زمين، و در پى يكديگر آمدن شب و روز، براى خردمندان نشانه‏هايى [قانع كننده‏] است).
پس نتیجه می گیریم که انسان الهی راه و روش و اصول زندگی خود را بر مبنای خدا گرایی یعنی توحید بنا نموده و به زندگی ارائه میدهد . البته توحید مراتبی دارد که یکی از آنها توحید در خالقیت و توحید در ربوبیت و توحید در مالکیت است که هرکدام در جای خود توضیح داده شده اند پس باید بدانیم مبنایی که خداوند در قرآن برای مسلمانان جهت ادامه زندگی قرار داده زندگی توحیدی است که اگر انسان موحد زندگی خود و نیازهای موجود در زندگی را طبق اصول و مبانی و شیوه ی اسلامی در قرآن قرار داده. چرا که زندگی سعادتمند جزء این روش و مبانی اسلامی معنی نمی دهد و بیهوده و عبث خواهد بود و همه ی پیامبران بر این اصول توصیه کرده اند که مبنای زندگی توحید (لا اله إلا الله) قرار دهید تا زندگی هدف پیدا کند
آنچه که ویژگی سبک زندگی اسلامی را از دیگر سبک ها و منش ها متمایز می سازد، اعتقاد به حاکمیت اصل توحید بر تمام زوایای زندگی است. در پرتو و حاکمیت اصل توحید «لا إله إلا الله» است که زندگی افراد مؤمن در جریان حقیقی و واقعی خود هدایت و راهبری می شود. اصل توحید و اعتقاد به وحدانیت خدا به منظور شرک زدایی وچنگ زدن به عروة الوثقی از مهمترین مبانی اعتقادی فرد مسلمان است.
اهميت خداشناسي به دليل آثار آن در حيات فردي و اجتماعي انسان‌ها مورد توجه است. اعتقاد انسان به خدا و برداشتي كه از اوصاف الهي دارد، در شئون مختلف زندگي او، انگيزه‌ها، نيّت‌ها، داوري‌ها و اعمال او مؤثر است و شخصيت ويژه‌اي براي فرد مي‌سازد و روش او را تغيير مي‌دهد. با توجه به این اصل باید که همیشه ندای قولوا لا ی نخستین سخن پیامبر اکرم (ص) با مردم این بود که « قولوا لا إله إلا الله، تفلحوا» ای مردم! بگویید: «لا إله إلا الله» تا رستگار شوید.» انگيزة بعثت ان

بياء در درجه اول رهانيدن انسان‌ها از شرك و بت‌پرستي به توحيد و يگانه پرستي بوده لذا همواره (لا إله إلا الله) محوري‌ترين شعار پيامبران خدا بوده است. بنابراين، يكي از ضرورت‌هاي حيات آدمي، شناخت نوع ارتباط او با خداوند است.
«توحيد»، ريشه درخت اسلام و روح همة آموزه‌هاي قرآن است. از اين‌روي، مهم‌ترين مبناي تربيت اخلاقي را «توحيد» مي‌داند. شجره طيبه‌اي كه قرآن از آن نام مي‌برد كه اصل آن ثابت و فرع آن در آسمان است، همان توحيد است كه فروع آن، اخلاق، اعتقادات و احكام مي‌باشد.11 بنابراين، مهم‌ترين مبناي قرآن در تربيت اخلاقي توحيد است.
اگر روابط زندگي بر شالوده اعتقادات توحيدي قرار گيرد، نمي‏توان مدار زندگي را به دنياي مادي محدود دانست و هر نوع بهره‏كشي نيرومندان از ضعيفان را تجويز كرد. اهميت اين موضوع به اندازه‏اي است كه علامه طباطبايي(ره) ‏فرمود: اسلام عقيده دارد كه زندگي دنيا جز براي كسب معارف الهي نيست و همه آن‌ها به توحيد منحل مي‏شود و نفع ديگري ندارد. [11].
علامه طباطبایی، «توحيد» را مهم‌ترين مبناي تربيت اخلاقي قرآن مي‌داند كه تمامي آموزه‌هاي قرآن، حول محور آن مي‌چرخد. انسان موحد پس از شناخت خداوند و شناخت نيازهاي خود، بنابر اميال فطري نظير ميل به هدف، كمال، حقيقت، تقديس موجود برتر، كرامت ذاتي و صيانت از نفس، به سوي خداوند جذب مي‌شود، و تنها راه رسيدن به قرب را در انجام دستورهاي الهي و ترك محرّمات مي‌يابد. اين همان روش عبوديّت است كه انسان را به تهذيب نفس مي‌رساند.
هرچند زندگي افراد در جوامع بشري ظاهراً شكل يكساني دارد و موحّد و مشرك در پي تأمين نيازهاي خويش‌اند، اما دو نوع نگرش كاملاً متفاوت در ميان آن‌ها حكمفرماست كه اين عقيده و نگرش، روش‌ها را تغيير و اهداف زندگي افراد و حاكمان را در حيات اجتماعي متباين مي‏سازد: نگاه گروهي موحّدانه و نگرش عده‏اي مشركانه است: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْدَادًا یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ»[12] (و برخى از مردم، در برابر خدا، همانندهايى [براى او] برمى‏گزينند، و آنها را چون دوستى خدا، دوست مى‏دارند ، ولي اهل ايمان، كمال محبت و دوستي را فقط مخصوص خدا مي‏دانند.
نه تنها عقيده به توحيد و شرك، مباني نظري دارد، بلكه مباني نظري در تمام شئون عملي انسان نيز ساري و جاري است. انسان‌ها در همه جاي شهر و جامعه و نيز جوامع و ملل، برمبناي همين عقايد با يكديگر تعامل دارند.[13]
انساني كه معتقد است كارگردان اصلي جهان تنها خداوند است و نيازمندي‌هاي او، تنها با تدبير خداوند، سر و سامان خواهد گرفت، دست نياز به سوي ديگران دراز نخواهد كرد؛ در مقابل مشكلات بي‌تابي و كم‌صبري نخواهد داشت؛ زيرا او مي‌داند كه خداوند تنها ربّ او نيست، بلکه ربّ همه جهان است و امور را به بهترين شيوه هدايت خواهد كرد.
مسلّماً چنين نگرشي دربارة توحيد، اساس تفكر انسان را دگرگون ساخته و ريشة رذايل اخلاقي را در او مي‌خشكاند. همان‌گونه كه مهم‌ترين انگيزة رعايت اخلاق را براي رسيدن به همه خيرات در انسان زنده مي‌كند. احتجاج قرآن كريم بر توحيد عبودي آن است كه تنها كسي سزاوار پرستش و خضوع و اطاعت است كه خالق انسان و پرورش دهندة استعدادها، مالك مرگ و حيات، و نفع و ضرر او باشد. «وَ لا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُکَ وَ لا یَضُرُّکَ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّکَ إِذاً مِنَ الظَّالِمِينَ[14]» و جز خدا كسي را كه نه سودي به تو مي رساند و نه زياني را دفع مي‌كند] مخوان، كه اگر چنين كني، از ستمكاران خواهي بود».
بسياري از جوامع به ظاهر متمدّن، يك اصل و هدف را مبناي زندگي اجتماعي و منشأ سعادت همگان به شمار آورده‌اند که همان بهره‏برداري از منافع و مزاياي دنيوي و بهره‏كشي از طبقه ضعيف براي سود بيشتر است. ادعاي آنان اين است كه مكتب سودگروي و لذت‌گرايي، بيشترين پيروان را دارد. اما در اسلام، زندگي اجتماعي بر اصل توحيد و يكتاپرستي مبتني است و اين اصل، مهم‌ترين عامل سعادت، پيشرفت و فلاح و رستگاري است. با اندك تأملي در تعاليم اسلام، معلوم خواهد شد كه تمام روابط انساني در حيات اجتماعي؛ از قبيل روابط فرهنگي و تربيتي، مشاركت تجاري و اقتصادي و قراردادهاي سياسي و نظامي بر مبناي اصل توحيد تنسيق و تنظيم شده‏اند. جان كلام اينكه مسائل اجتماعي و روابط جمعي در جامعه اسلامي، مرتبه نازل مقام توحيدي است كه مرتبه عالي آن، معاودت به ساحت قدس ربوبي است؛ بنابراين روح توحيدي بر همه اطراف و اكناف جامعه اسلامي متجلّی است.
بنابر این اعتقاد به توحید به انسان می آموزد که همه حرکات وسکنات برای رضایت خدا خواهد بود . اگر توحید در جانهای مردم رسوخ کند زندگی هم توحیدی خواهد بود.
2 ـ 1 ـ 1 ـ 1 ـ توحيد در خالقیت
خداي سبحان انسان را مركّب از جسمِ مادّی و جانِ مجرّد آفريد: «إِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی خَالِقٌ بَشَرًا مِنْ طِينٍ * فَإِذَا سَوَّیْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ»[15]. (آن گاه كه پروردگارت به فرشتگان گفت: «من بشرى را از گِل خواهم آفريد، پس چون او را [كاملًا] درست كردم و از روح خويش در آن دميدم، سجده‏كنان براى او [به خاك‏] بيفتيد). اين دو در زندگي دنيوي، پيوسته همراه يكديگرند تا هنگام مرگ كه روح از بدن جد
ا و به پيشگاه پروردگارش باز‌گردد؛ اما از اِسناد جسم انسان به گِل و روح او به خدا، معلوم مي‌شود كه اين دو همتاي هم نيستند، بلكه روح انسان اصل و بدن او فرع است.
قرآن كريم داستان پيدايش انسان را از آغاز تا انجام، چنين بيان كرده است: خلقت طبيعي انسان از خاك، آن‌گاه از گِل… و پس از آن از نطفه است و با گذراندن مراحل مادّی و حصول استعداد تام، خداوند با اعطاي روح، آفرينش ديگري به او مي‌بخشد كه نه تنها مايه امتياز انسان از موجودات ديگر است، كه مايه امتياز روح از جسم نيز هست، ازاين‌رو آفريننده او «أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ» است: «وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإنْسَانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِينٍ *‌ ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِی قَرَارٍ مَکِينٍ * ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَکَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ»[16]. (و به يقين، انسان را از عصاره‏اى از گِل آفريديم، سپس او را [به صورت‏] نطفه‏اى در جايگاهى استوار قرار داديم،آن گاه نطفه را به صورت علقه درآورديم. پس آن علقه را [به صورت‏] مضغه گردانيديم، و آن گاه مضغه را استخوانهايى ساختيم، بعد استخوانها را با گوشتى پوشانيديم، آن گاه [جنين را در] آفرينشى ديگر پديد آورديم. آفرين باد بر خدا كه بهترين آفرينندگان است). وگرنه به لحاظ جسمي، انسان با حيوانات ديگر تفاوتي ندارد، حتي برخي از حيوانات، زيباتر و قوي‌تر از انسان آفريده شده‌اند.
فرد معتقد به اصل خالقیت همه چیز را از آن خدا می داند و در این راستا به زندگی خود جهت می بخشد. چنین فردی اگر بتواند با داشتن بُعد مادي، موانع پرواز را بردارد و به اوج معنويات برسد، برترين مخلوق عالم است؛ چنان‌كه پروردگار او برترين خالق است. خداي سبحان درباره آفرينش فرشتگان نفرمود «فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ»؛ با آنكه داراي روح و علم كافي بودند. بنابراين طبق ظاهر قرآن، انسان نه در بدن مادّی خلاصه مي‌شود، نه جسمش همتاي روح اوست، بلكه مركّب از روح و بدن است و حقيقت او را روح تشكيل مي‌دهد. نشانه اصالت روح، آن است كه هرگز با مرگ، نابود نشده، چيزي از او گُم نمي‌شود، بلكه وفات مي‌كند؛ يعني فرشتگان الهي او را همانند پرنده‌اي كه از قفس بيرون آورده مي‌شود، قبض روح مي‌كنند و تمام حقيقتش را مي‌گيرند: «قُلْ یَتَوَفَّاكُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ»[17]. (بگو: «فرشته مرگى كه بر شما گمارده شده، جانتان را مى‏ستاند، آن گاه به سوى پروردگارتان بازگردانيده مى‏شويد).
2 ـ 1 ـ 1 ـ 2 ـ توحيد در مالکیت خداوند

تقاد داشتند که برای هر نوع از پدیده ها خدایی است و آن را مدّبر و رب النوع آن می پنداشتند. اما فرد مسلمان در اعتقادات خود انواع تدبیرها را درجهان هستی از آن خدا می داند از جمله:
1-تدبیر تکوینی
مقصود تدبیر تکوینی کارگردانی جهان آفرینش است که اداره جهانی هستی بسان ایجاد و احداث آن فعل خداوند یکتاست. در صورتیکه در کارهای بشری تدبیر از احداث تفکیک پذیر است. مثلاً فردی کارخانه ای را می سازد و دیگری آن را اداره می کند ولی در عالم آفرینش، آفریدگار و کارگردان یکی است. پس تدبیر جهان جدا از آفرینشگر نیست، تاریخ انبیاء نشان میدهد که مسئله توحید در خالقیت مورد مناقشه امتهای آنان نبوده و اگر شرکی در کار بوده نوعاً مربوط به تدبیر و کارگردانی عالم و به تبع آن عبودیت و پرسش می شده است. مثلاً مشرکان عصر حضرت ابراهیم خلیل (ع) تنها به یک خالق اعتقاد داشتند ولی به غلط می پنداشتند که ستاره و خورشید یا ماه ارباب و مدّبر جهانند و در مناظره حضرت ابراهیم (ع) نیز با آن در همین مسئله بود.[32]
و در زمان حضرت یوسف (ع) که بعد از ابراهیم بوده باز شرک مربوط ربوبیت بوده در آنجا که به آنان گوید:«ءَاَربابٌ مُتَفَرَّقُون خَیرٌ اَمِ اللهُ الواحُدِ القَهار»[33] و هم چنین از آیات قرآن استفاده میشود که مشرکان عصر رسالت قسمتی از سرنوشت خود را در دست معبودهای خود میدانستند چنانکه می فرماید: «وَ اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللهِ ءالِههً لِیَکونوا لَهُم عزِاً»[34] جز خدا، خدایانی برای خود برگزیدند تا مایه عزت آنان باشند یا در جای دیگر مشرکان را نکوهش می کند. «و مِنَ النَّاسِ یَتَّخذُ مِن دَون اللهِ انداداً یُحِبُّونَهمُ کَحُبِّ الله»[35] برخی از مردم برای خدا همتایانی برگزیده و آنان را مانند خدا دوست میدارند.
آری دایره ربوبّیت بسیار گسترده است و مشرکان عصر رسول الله (ص) در مورد امور مهمی چون رزق- احیاء و اماته، و تدبیر کلی جهان موحد بودند و گاهی، توجیه مشرکان برای توجیه شرک ورزی و بت پرستی خود می گفتند پرسش ما بخاطر این بوده که از این طریق به خدا نزدیک شویم «ما نَعبُدُ هُم اِلاّ لِیُقَرَّبُونا اِلی الله زُلفی»[36].
2- تدبیر در تشریع، (توحید در اطاعت):
این نوع تدبیر از شاخه های توحید در تدبیر شمرده می شود. بنابراین پیامبر (ص) به عنوان حاکم بر مسلمین برگزیده شده این گزینش به اذن پروردگار ربوده است. به همین علت اطاعت از پیامبر(ص) مانند اطاعت از خدا شمرده شده است، بلکه عین اطاعت خداست. می فرماید «مَن یُطِع الرَّسُولَ فَقَد اَطاعَ اللهَ»[37] یا در آیه دیگر می فرماید «وَ ما اَرسَلنا مِن رَسُولِ اِلاّ لِیُطاعَ بِاِذنِ اللهِ»[38] پس اگر اِذن و فرمان الهی نبود (پیامبر نه حاکم بود و نه مطاعَ، در حقیقت حکومت و اطاعت او تجلّیگاه حکومت و اطاعت خداست.[39]
2 ـ 1 ـ 2 ـ اصل معاد
یکی دیگر از اصول اعتقادی و مبانی زندگی اسلامی اعتقاد راسخ به اصل معاد یعنی جهان آخرت و زنده شدن پس از مرگ است و ملاقات با خداست؛ چرا که تمام شرايع آسمانى، همگى در لزوم ايمان به جهان آخرت اتفاق نظر دارند. عموم پيامبران، همراه دعوت به توحيد، از معاد و حيات پس از مرگ نيز سخن گفته و ايمان به جهان آخرت را در سرلوحه برنامه خود قرار داده‏اند. بر اين اساس، اعتقاد به قيامت از اركان ايمان در اسلام است. مسئله معاد هرچند در عهدين – در عهد جديد به صورتى روشنتر – مطرح شده است، ولى قرآن بيش از كتب آسمانى ديگر به اين موضوع پرداخته و بخش عظيمى از آيات اين كتاب به آن اختصاص يافته است. در قرآن از معاد به نامهاى مختلفى ياد شده است، مانند: يوم القيامة، يوم الحساب، اليوم الآخر، يوم البعث، وغيره، و اين همه اهتمام، به علت اين است كه ايمان و ديندارى بدون اعتقاد به قيامت ثمربخش نيست.
و مسلمانان تمام هم و غم و هدفشان از زندگی اسلامی جهان پس از مرگ است چرا که نتیجه زحمات دنیای خود را در آن روز دریافت می کنند.
حكيمان و متكلمان اسلامى بر لزوم معاد و زندگى پس از مرگ دلايل مختلفى اقامه كرده‏اند، و الهام‏بخش آنان نيز در اقامه اين دلايل، قرآن كريم بوده است. ازينروى مناسب است كه برخى از دلايل قرآنى را يادآور شويم:
الف – خداوند حق مطلق بوده، و فعل او نيز حق و از هرگونه باطل و لغو پيراسته است. آفرينش بشر بدون وجود حياتى هدفمند و جاودانه، لغو وعبث‏خواهد بود، چنانكه مى‏فرمايد: ‹‹افحسبتم انما خلقناكم عبثا و انكم الينا لا ترجعون››[40] آيا پنداشته‏ايد كه شما را بيهوده آفريده‏ايم، وشمابه سوى ما باز نمى‏گرديد؟!
ب – عدل الهى ايجاب مى‏كند كه با اشخاص نيكوكار و بدكار، در مقام پاداش و كيفر، يكسان برخورد نشود. در عين حال مى‏بينيم كه حيات دنيوى به گونه‏اى است كه تحقق عدل كامل در مقام پاداش و كيفر امكان پذير نيست، زيرا سرنوشت هر دو گروه به هم گره خورده و از يكديگر تفكيك پذيرنيست. از طرف ديگر، برخى از كارهاى نيك و بد اجرى بالاتر از آن دارند كه اين جهان گنجايش پاداش و كيفر آنها را داشته باشد، مثلا يكى در راه حق پس از عمرى جهاد و مبارزه جان مى‏بازد، و ديگرى حق‏جويان بيشمارى را نابود مى‏سازد. بنابر اين، جهان ديگرى لازم است كه عدل كامل الهى در قلمرو امكانات بى نهايت آن تحقق يابد، چنانكه مى‏فرمايد: ‹‹ام نجعل الذين آمنوا وعملوا الصالحات ک
المفسدين في الارض ا م نجعل المتقين كالفجار››[41] آيا مؤمنان صالح را در رديف مفسدان زمين قرار مى‏دهيم ويا با پرهيزگاران مانند گنهكاران برخورد مى‏كنيم؟!
پس نتیجه رابطه معاد با مبانی سبک زندگی اسلامی در قرآن رابطه تنگاتنگ دارد و مبنا و شیوه زندگی اسلامی بدون اعتقاد به معاد معنا و مفهومی نخواهد داشت. پس اعتقاد به این اصول است که فرد مسلمان راه و روش خود در اسلام مطابق قرآن که همان اعتقاد به اصل معاد استوار می سازد.
2 ـ 1 ـ 3 ـ اصل امامت و خلافت
یکی دیگر از اصول اعتقادی و مبانی زندگی اسلامی اعتقاد راسخ به امامت و خلافت بعد از پیامبر اکرم
(ص) و جانشینی پیامبر است که اگر این اعتقاد راسخ نباشد بشر دچار مشکلاتی خواهد شد و همین امر امروزه باعث شده که دشمنان بهانه پیدا کنند و بین مسلمانان تفرقه و اختلاف بوجود آورند.
مسلمانان معتقدند که پيامبر اكرم (ص) پس از 23 سال سعى و كوشش بسيار در تبليغ شريعت اسلام و تأسيس مدينه فاضله، در اوايل سال يازدهم هجرى ديده از جهان فرو بست. با رفتن آن حضرت، هر چند وحى و نبوت پايان يافته و ديگر نه پيامبرى خواهد آمد و نه شريعت جديدى بنيان نهاده خواهد شد، ولى وظايفى كه بر دوش پيامبر بود (غير از مسئوليت ابلاغ وحى) مسلماً پايان نيافت، و در نتيجه لازم بود پس از درگذشت او، شخصيت آگاه و وارسته اى، به عنوان خليفه و جانشين پيامبر، و امام و پيشواى مسلمانان، انجام اين وظايف را در هر زمان بر عهده گيرد. مطلب اخير مورد قبول همه مسلمين است، گرچه برخى از صفات جانشين پيامبر و راه تعيين او ميان شيعه و اهل سنت اختلاف نظر وجود دارد .لازم است که نخست به تبيين معناى «شيعه» و تاريخ پيدايش آن و سپس مباحث مربوط به امامت را بررسى کنیم.
«شيعه» در لغت به معنى پيرو است و در اصطلاح به گروهى از مسلمانان گفته مى شود كه رهبرى جامعه اسلامى را پس از درگذشت پيامبر اكرم (ص) از آنِ حضرت على (ع) و فرزندان معصوم او مى دانند.به گواهى تاريخ، پيامبر گرامى (ص) در طول حيات خود در موارد مختلف كراراً از فضايل و مناقب و نيز قيادت و رهبرى على (ع) پس از خويش سخن به ميان مى آورد.
و روزی که بنی هاشم را جمع کرد و دعوت خود را آشکار نمود خلافت و امامت علی (ع) را به آنان اعلان نمود. همجنین در غدیر خم او را رسما برای امامت و خلافت اعلام داشت که مفسران اسلامی در تفسیر آیه « إِنّ الّذينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحات أُولئِکَ هُمْ خَیْرُالبَريِّة»[42] نقل کردند که پیامبر فرمود مقصود علی (ع) و شیعیان اوست[43].
مسئله امامت يك مسئله الهى و سماوى بوده و جانشين پيامبر بايد از طريق وحى الهى به پيامبر تعيين گردد. اما پيش از پرداختن به دلايل نقلى و شرعى اين موضوع، فرض مى كنيم كه هيچ نصّى شرعى در اين باره در دست نيست. در اين صورت، بايد ببينيم مقتضاى حكم عقل با توجه به شرايط آن زمان چيست؟
عقل سليم حكم مى كند چطور ممکن است پیامبر اکرم این همه مدت (23سال)زحمت طاقت فرسا طرحی که پیاده کرده و مردمی را که از چاهلیت به کمال و سعادت رسانده و می داند که بعد از خود جه اتفاقی می افتد بدون سرپرست به حال خود رها کند؛ و کسی را به عنوان حفظ این امت و آیین پاک معرفی نکند . آن شریعتی که پایه گذاری کرده به امان خدا رها کند؟.
2 ـ 1 ـ 4 ـ اصل نبوت
یکی دیگر از مبانی سبک زندگی اسلامی در قرآن نبوت می باشد که از اصول اعتقادی است. خداوندحكيم انسانهاى والايى را براى هدايت و راهنمايى بشر برانگيخته و آنان را حامل پيام خويش براى افراد بشر قرار داده است. اينان، همان پيامبران و رسولانند كه واسطه جريان فيض هدايت از سوى خداوند به بندگان مى باشند، و اين فيض از نخستين روزى كه بشر شايستگى بهره گيرى از آن را يافته، از جانب خدا نازل گرديده و تا عصر پيامبر گرامى اسلام (ص) نيز ادامه داشته است.بايد دانست آيين هر پيامبرى نسبت به زمان و امت خود كاملترين آيين بوده است، و اگر اين فيض الهى مستمر نبود بشر به حدّ كمال نمى رسيد.
از آنجا كه خلقت انسان، فعل خداى «حكيم» است طبعاً آفرينش او هدف وغرض دارد، و با توجه به اينكه در وجود انسان علاوه بر غرايز كه با حيوان مشترك است،عقل و خرد نيز هست بايد غرض و هدف از خلقت وى، هدفى معقول باشد.
از طرف ديگر، عقل و خرد انسان هرچند در پيمودن راه تكامل او مؤثر و لازم است، امّا كافى نيست، و اگر در هدايت انسان به عقل و خرد قناعت شود او هرگز راه كمال را به طور كامل نخواهد شناخت. براى نمونه، پى بردن به مبدء و معاد يكى از مهمترين مسائل فكرى بشر بوده است.بشر مى خواهد بداند از كجا آمده، چرا آمده، و به كجا خواهد رفت؟ ولى عقل و خرد به تنهايى از عهده تبيين كامل اين مسائل بر نمى آيد. گواه روشن اين امر آن است كه،با همه ترقى كه بشر معاصر در علم و دانش كرده است،هنوز بخش عظيمى از انسانها بت پرست مى باشند.
نارسايى عقل و دانش بشر منحصر به موضوع مبدء و معاد نيست، بلكه وى در بسيارى از مسائل حياتى نيز نتوانسته است طريق استوارى را برگزيند. ديدگاههاى مختلف و متعارض بشر در مسائل اقتصادى، اخلاقى، خانوادگى وغيره نشانه نارسايى وى از درك صحيح اين مسائل مى باشد، و به همين علت است كه مى بينيم مكتبهاى متعارض پديد آمده است.
با توجه به نكته فوق، عقل صحيح حكم مى كند كه به مقتضاى حكمت الهى بايد مربيان و رهبران الهى مبعوث شوند تا راه صحيح زندگى را به بشر بياموزند.

• به افراد مسلمانی که باید زکات پرداخت کنند این اختیار داده شده که زکات را به مصرف برخی از صاحبان سهام مثل تهیدستان و مساکین برساند این نوع اختراع به استقلال افراد است که اسلام آن را لحاظ کرده است مگر در مواردی که ولی امر و زمامدار اسلامی مصلحت اسلام را در خلاف آن ببینند و از آن نهی کنند.

2 ـ 5 ـ 5 ـ هدف از توزیع
یکی از اهداف نظام اقتصادی رعایت عدالت در توزیع منابع و درآمد و ثروت است تا از انباشت مال و مصرف بی رویه آنها جلوگیری شود و همگان از مواهب الهی بهرمند گردند و دستیابی افراد به منابع و درامد هم بر مبنای حقوقی است که خاستگاه دارند و این حقوق خاستگاه آنها را بصورت های زیر می توان بیان کرد.

1. حقوق عام افراد یعنی تمام افراد یک جامعه در استفاده کردن از امکانات و منابع و ثروت های عمومی یکسان اند و همگان بر اساس (اصل اباحه) می توانند در جهت افزایش عمران و آبادانی از این ثروت ها بهره بگیرند. [136]

1. حقوقی که از کار و تلاش افراد بر می خیزد و هرکی که کار کرد سهم بیشتری از ارزش افزوده می برد .[137] می توان به این مطلب اشاره کرد

1. حقوقی که از نیاز آدمیان بر می خیزد یعنی کسانی که که به علتی غیر از تنبلی و تن پروری نتوانستند خود را مستحق دریافت درآمد از راه تلاش و کوشش کنند .

اینان یا معلولان و ناتوانان ذهنی و بدنی ، سالخوردگان ،یتیمان و یا بیماران جامعه یا کسانی اند که به رغم فعالیت و تلاش به مزد واقعی خود دست نیافتند.
اسلام برای آنان در میان اموال توانمندان جامعه سهم لازم و واجبی قرار داده حتی بخشی از اموال توانمندان مانند زکات را مستقیماً حق این محرومین قرار داده و توانمندان را در این قسمت که سهم نیازمندان است مالک به حساب نیاورده است.[138]
2 ـ 6 ـ مبانی اقتصاد و عدالت اجتماعی در سبک زندگی اسلامی
آیین اسلام نیز، در جهت تنظیم روابط اقتصادی بین انسان‌ها که برای تأمین نیازهای اقتصادی (یا رفع مشکلات اقتصادی) تدوین گردیده و با عدالت اجتماعی مرتبط می‌باشد، قواعدی کلی ارائه نموده که در ابواب اقتصادی فقه اسلامی به تفصیل بیان گردیده است.
2 ـ 6 ـ 1 ـ اصل توزیع عادلانه ثروت
اصول روش اسلام در توزيع ثروت، در درجه اول، صیانت از عدالت اجتماعی، حفظ حقوق مردم، تقسیم مالکیت به سه بخش (ملی، خصوصی و دولتی) است. در این راستا، به تحريم راه‌های نامشروع مانند ربا می‌پردازد می فرماید: «الَّذينَ یَأْکُلُونَ الرِّبا لا یَقُومُونَ إِلاَّ کَما یَقُومُ الَّذي یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِّ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبا وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهى‏ فَلَهُ ما سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَ مَنْ عادَ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فيها خالِدُونَ»[139] كسانى كه ربا مى‏خورند، [از گور] برنمى‏خيزند مگر مانند برخاستنِ كسى كه شيطان بر اثر تماس، آشفته‏سَرَش كرده است. اين بدان سبب است كه آنان گفتند: «داد و ستد صرفاً مانند رباست.» و حال آنكه خدا داد و ستد را حلال، و ربا را حرام گردانيده است. پس، هر كس، اندرزى از جانب پروردگارش بدو رسيد، و [از رباخوارى‏] باز ايستاد، آنچه گذشته، از آنِ اوست، و كارش به خدا واگذار مى‏شود، و كسانى كه [به رباخوارى‏] باز گردند، آنان اهل آتشند و در آن ماندگار خواهند بود. [140].
آموزه های دینی حل مشکلات اقتصادی را در چهارچوب قوانینی مانند استفاده از عقود اسلامی می‌داند. برخی از این قوانین در ابواب مضاربه، مزارعه، مساقات، بیع، اجاره، جعاله و امثال آن بیان گردیده است. «یَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبا وَ یُرْبِی الصَّدَقاتِ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ کَفَّارٍ أَثيمٍ»[141]. خدا از [بركتِ‏] ربا مى‏كاهد، و بر صدقات مى‏افزايد، و خداوند هيچ ناسپاسِ گناهكارى را دوست نمى‏دارد[142]. ود رنهی از باقی مانده سودهای ربا می فرماید: «يا أَیُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ الرِّبا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنينَ»[143] اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، از خدا پروا كنيد و اگر مؤمنيد، آنچه از ربا باقى مانده است واگذاريد[144].
مطابق این آیات و آیات دیگر قرآن که درباره ی ربا نازل شده اند، یکی از احکام ثابت و تغییر ناپذیر فقه معاملات، تحریم ربا است و این تحریم، مورد اتفاق همه فقهیان اسلام در طول تاریخ بوده است. گرچه در صد سال اخیر، به دنبال گسترش نظام سرمایه داری و رواج بانکداری ربوی در کشورهای مسلمان، برخی تردیدها در تعریف و تبیین حدود ربا پیش آمده است، مدارک حکم ربا به گونه ای است که کم ترین مراجعه به آنها هر گونه ابهام را برطرف می کند وپیروی از امر اسرافکاران را نهی کرده است: «وَ لا تُطيعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفينَ» [145] و فرمان افراطگران را پيروى مكنيد: [146]
2 ـ 6 ـ 2 ـ نهی از خوردن اموال دیگران
قرآن کریم در خطاب ارشادی خودی، خوردن اموال دیگران و تجاوز در این مسئله کلا نهی کرده است، و می فرماید: «يا أَیُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِنَّ کَثيراً مِنَ الْأَحْبارِ وَ الرُّهْبانِ لَیَأْکُلُونَ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ وَ الَّذينَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونَها في‏ سَبيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَليمٍ»[147] اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، بسيارى از دانشمندان يهود و راهبان، اموال مردم را به ناروا مى‏خورند، و [آنان را] از راه خدا باز مى‏دارند، و كسانى كه زر و سيم را گنجينه مى‏كنند و آن را در راه خدا هزينه نمى‏كنند، ايشان را از عذابى دردناك خبر ده[148].
2 ـ 6 ـ 3 ـ نهی از ربا
ربا که از آن به ویران کننده اقتصاد تعبییر شده است در قرآن کریم به صورت قطعی نهی شده است: «وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَوا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ وَ أَکْلِهِمْ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ وَ أَعْتَدْنا لِلْكافِرينَ مِنْهُمْ عَذاباً أَليماً»[149] و [به سبب‏] ربا گرفتنشان- با آنكه از آن نهى شده بودند- و به ناروا مال مردم خوردنشان، و ما براى كافران آنان عذابى دردناك آماده كرده‏ايم[150].
2 ـ 6 ـ 4 ـ نهی از خورن اموال دیگران و حاکمیت ظالمان
در خصوص نهی از خوردن اموال دیگران می فرماید: «وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ وَ تُدْلُوا بِها إِلَى الْحُکَّامِ لِتَأْکُلُوا فَريقاً مِنْ أَمْوالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ» [151] و اموالتان را ميان خودتان به ناروا مخوريد، و [به عنوان رشوه قسمتى از] آن را به قضات م
دهيد تا بخشى از اموال مردم را به گناه بخوريد، در حالى كه خودتان [هم خوب‏] مى‏دانيد[152].
2 ـ 6 ـ 5 ـ خالی بودن معاملات بانکی از اکل مال به باطل
در خصوص تجارت با رضایت مندی کامل و بدور از کلاهبرداری می فرماید: «یا ایها الذین آمنوا لا تأکلوا أموالکم بینکم بالباطال إلا أن تکون تجارة عن تراضِِِ منکم»[153]. ای کسانی که ایمان آورده اید، اموال یک دیگر را به ابطال نخورید؛ مگر این که تجارتی باشد که با رضایت شما انجام گیرد. مقصود از «اکل» در این آیه، خصوص «خوردن» نیست؛ بلکه هر نوع تصرف در مال دیگران را شامل می شود و از آن جا که غالب تصرف ها به خوردن منتهی می شود، تعبیر به «اکل» شده است[154].
این آیه در واقع زیر بنای قوانین اسلامی را در مسائل مربوط به معاملات و مبادلات مالی تشکیل می دهد و به همین دلیل، فقهیان اسلام در تمام ابواب معاملات به آن استدلال می کنند. آیه، افراد با ایمان را مخاطب قرار داده، می گوید: «اموال یکدیگر را از طریق نا بجا و غلط و باطل نخورید؛ یعنی هرگونه تصرف در مال دیگری که بدون حق و بدون مجوز منطقی و عقلایی بوده باشد، ممنوع شناخته شده و همه را تحت عنوان باطل که مفهوم گسترده ای دارد، قرار داده است؛ بنابراین، هرگونه تجاوز، تقلب، غش، معاملات ربوی، معاملاتی که حد و حدود آن به طور کامل نا مشخص باشد؛ خرید و فروش وسایل اجناسی که فایده ی منطقی و عقلایی در آن ها نیست، و خرید و فروش وسایل فساد و گناه، همه تحت این قانون کلی قرار دارند»[155].
2 ـ 6 ـ 6 ـ برتری زکات بر ربا
خداوند حکیم در ترجیح زکات بر رباخواری می فرماید: «وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً لِیَرْبُوَا في‏ أَمْوالِ النَّاسِ فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ زَكاةٍ تُريدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ»[156] و آنچه [به قصد] ربا مى‏دهيد تا در اموال مردم سود و افزايش بردارد، نزد خدا فزونى نمى‏گيرد و [لى‏] آنچه را از زكات- در حالى كه خشنودى خدا را خواستاريد- داديد، پس آنان همان فزونى ‏يافتگانند [و مضاعف مى‏شود[157].
2 ـ 6 ـ 7 ـ برتری جهاد بر جمع اموال
خداوند تبارک و تعالی در جند آیه ضمن معرفی حیات کریمه جهاد در راه خدا را بر جمع کردن ثروت ترجیح می دهد و می فرماید: «قُلْ إِنْ كانَ آباؤُکُمْ وَ أَبْناؤُکُمْ وَ إِخْوانُکُمْ وَ أَزْواجُکُمْ وَ عَشيرَتُکُمْ وَ أَمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها وَ تِجارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسادَها وَ مَساكِنُ تَرْضَوْنَها أَحَبَّ إِلَیْکُمْ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهادٍ في‏ سَبيلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّى یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقينَ»[158]بگو: «اگر پدران و پسران و برادران و زنان و خاندان شما و اموالى كه گرد آورده‏ايد و تجارتى كه از كسادش بيمناكيد و سراهايى را كه خوش مى‏داريد، نزد شما از خدا و پيامبرش و جهاد در راه وى دوست‏داشتنى‏تر است، پس منتظر باشيد تا خدا فرمانش را [به اجرا در] آورد.» و خداوند گروه فاسقان را راهنمايى نمى‏كند[159].
2 ـ 6 ـ 8 ـ جمع کردن ثروت هدف نیست
در دین مبین اسلام هدف جمع آوری و انباشته نمودن ثروت نیست و بر این کار نیز تشویق نشده بلکه نهی شده است: «کَالَّذينَ مِنْ قَبْلِکُمْ كانُوا أَشَدَّ مِنْکُمْ قُوَّةً وَ أَکْثَرَ أَمْوالاً وَ أَوْلاداً فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلاقِکُمْ کَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِکُمْ بِخَلاقِهِمْ وَ خُضْتُمْ کَالَّذي خاضُوا أُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ»[160] [حال شما منافقان‏] چون كسانى است كه پيش از شما بودند: آنان از شما نيرومندتر و داراى اموال و فرزندان بيشتر بودند، پس، از نصيب خويش [در دنيا] برخوردار شدند، و شما [هم‏] از نصيب خود برخوردار شديد همان گونه كه آنان كه پيش از شما بودند از نصيب خويش برخوردار شدند، و شما [در باطل‏] فرو رفتيد همان گونه كه آنان فرو رفتند. آنان اعمالشان در دنيا و آخرت به هَدَر رفت و آنان همان زيانكارانند[161].
بنابر این، تعدیل در مال و امکانات و توزیع مال بنحوی که همه حاجات مشروع امت را بر آورده کند و عدم تمرکز مال در یک جا هدفی از اهداف تشریع اسلامی است و بنابراین ولی امر می کوشد که تشریفات ولایتی خود را طوری نظم دهد که کمک شایان بتوزیع مال و عدم تمرکزش افراد محدود بنماید و از احتکار یا انباشته شدن اموال در یک جا جلوگیری به عمل آورد.
فصل سوم
شاخص های سبک زندگی اسلامی
(اعتقادی، اخلاقی، اقتصادی)
پیشگفتار:

اند. [343] نیز می فرماید: پوشش و لباس نشان بی نیازی است. [344] همچنین می فرماید: تن با سه چیز شاداب و پروریده می شود: بوی خوش و لباس ملایم و نوشیدن عسل. [345]
امیرمومنان (س) می فرماید: لباس، زیبایی را نمایان می سازد. [346] نیز می فرماید: لباس پاکیزه غم و اندوه را می زداید و برای نماز نیز لازم است. [347]
3 ـ 3 ـ 14 ـ نهی از برهنگی
برهنگی در هر شکل و نوعی که باشد یک عمل شیطانی است، خداوند در معرفی مکر شیطان بویژه در وسوسه جهت کشف عورت می فرماید: «يا بَني‏ آدَمَ لا یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطانُ کَما أَخْرَجَ أَبَوَیْکُمْ مِنَ الْجَنَّةِ یَنْزِعُ عَنْهُما لِباسَهُما لِیُرِیَهُما سَوْآتِهِما إِنَّهُ یَراكُمْ هُوَ وَ قَبيلُهُ مِنْ حَیْثُ لا تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّياطينَ أَوْلِياءَ لِلَّذينَ لا یُؤْمِنُونَ»[348] (اى فرزندان آدم، زنهار تا شيطان شما را به فتنه نيندازد چنان كه پدر و مادر شما را از بهشت بيرون راند، و لباسشان را از ايشان بركَند، تا عورتهايشان را بر آنان نمايان كند. در حقيقت، او و قبيله‏اش، شما را از آنجا كه آنها را نمى‏بينيد، مى‏بينند. ما شياطين را دوستان كسانى قرار داديم كه ايمان نمى‏آورند)
3 ـ 3 ـ 15ـ آداب پوشش
رسول خدا (ص) می فرماید: کفش راحتی و سبک بپوشید و همانند اهل کتاب نباشید (نعلین بپوشید و موزه مپوشید). [349] همچنین می فرماید: کفش خوب و لباس پاکیزه بپوشید. [350] نیز می فرماید: هرگاه خواستی کفش و لباس بخری خوب و نو آنها را برگزین. [351] و می فرماید: هرگاه مردان و زنان امتِ من، از پوشیدن کفش ها و نعلین های پاره پاره و وصله دار دریغ نکنند خدا بر آنان آسان گیرد. [352]
پیام این گونه احادیث اینست که مسلمانان با رعایت نظافت و انتخاب جنس خوب در پوشاک، در زندگی ساده زیست باشند و تجمل گرا نباشند. و همچنین می فرماید: هرگاه لباستان را درآوردید بر آن بسم الله بخوانید. [353] و نیز می‌فرماید: هرگاه لباستان را درآوردید آنها را تا بزنید. [354]
3 ـ 3 ـ 16 ـ پوشش های پسندیده
خداوند تبارک و تعالی لباس را مایه ی پوشش و ستر عورت معرفی ‍ کرده است: «يا بَني‏ آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً یُواري سَوْآتِکُمْ وَ ريشاً وَ لِباسُ التَّقْوى‏ ذلِکَ خَیْرٌ ذلِکَ مِنْ آياتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ»[355] (اى فرزندان آدم، در حقيقت، ما براى شما لباسى فرو فرستاديم كه عورتهاى شما را پوشيده مى‏دارد و [براى شما] زينتى است، و [لى‏] بهترين جامه، [لباس‏] تقوا است. اين از نشانه‏هاى [قدرت‏] خداست، باشد كه متذكّر شوند).
رسول خدا (ص) می فرماید: برای حضور در میان برادران دینی، لباستان را آراسته و لوازم خود را به اصلاح آرید به گونه ای که در میان مردم مانند خالی نمودار و برجسته باشید؛ زیرا خدا زشتی و زشت نمایی را دوست ندارد. [356]
همچنین می فرماید: لباس سفید از هر لباسی برای شما بهتر است، پس آنرا بپوشید و مردگانتان را در آن کفن کنید. [357] نیز می فرماید: تا پایان عمر پوشیدن لباس پشمین را ترک نمی کنم تا پس از من سنت شود. [358]
3 ـ 3 ـ 17 ـ پوشش های ناپسند
رسول خدا (ص) می فرماید: هلاکت زنان امت من در دو چیز سرخ فام است: طلا و لباس نازک. [359] و نیز می فرماید: ای علی! هر مردی از همسرش اطاعت کند خدا او را به رو در جهنم افکند. علی (س) پرسید: این چه اطاعتی است؟ فرمود: در پوشیدن لباس نازک به وی اجازه دهد[360].
همان گرامی به علی (س) فرمود: ای برادر! به تو سفارشی می کنم آنرا رعایت کن که شاید خدا سودی به تو برساند: لباس خشن و مناسب اندام بپوش تا غرور و تکبر تو را نگیرد. [361] همچنین فرمود: از خصلت هایی که موجب هلاکت قوم لوط شد پوشیدن حریر (ابریشم) بود. [362]
امیرمومنان (س) می فرماید: شش چیز از اخلاق قوم لوط در این امت است: پوشیدن روپوش بلند از روی تکبر که بر زمین کشیده می شود، گشودن و باز گذاشتن دکمه های پیراهن و قبا و… . [363]
همچنین می فرماید: لباس سیاه نپوشید، چرا که آن لباس فرعون است. [364] نیز می فرماید: هر کس لباس فاخر بپوشد به تکبر گراید و متکبر در آتش دوزخ است. [365]
3 ـ 3 ـ 18 ـ لباس شهرت
رسول خدا (ص) از انگشت نما شدن در هر دو سو (افراط و تفریط) نهی فرموده است: افراط در نازکی، نرمی و بلندی لباس یا تفریط در ضخامت، زبری و کوتاهی آن. [366] و نیز می فرماید: لباسی را که در زیبایی یا زشتی شهرت دارد نپوشید. [367] و نیز می فرماید: هرکس لباس شهرت بپوشد خدا از او رو گرداند تا وقتی که آنرا کنار نهد. [368] و همچنین می فرماید: هر کس در دنیا لباس شهرت بپوشد خدا روز قیامت لباس ذلت بر او بپوشاند.[369]
امام حسین (س) می فرماید: هر کس لباس شهرت بپوشد خدا روز قیامت لباسی از آتش بر او بپوشاند. [370]

درفتاری می شود. [400] رسول خدا (ص) می فرماید: هرگاه خدا پستی و خواری بنده ای را بخواهد دارایی اش را در ساخت و ساز صرف می کند. [401]
3 ـ 3 ـ 22 ـ ویژگی های مسکن و مرکب
از لحاظ تعالیم حیاتبخش اسلام یک مسکن خوب از ویژگی های خاصی باید برخوردار باشد از جمله:
الف ـ محله و همسایگان خوب: امیرمومنان (س) می فرماید: ارزش و شرافت خانه، به حیاط وسیع و همنشینان نیکوکار و صالح است و برکت خانه، به بودن آن در منطقه خوب و محوطه وسیع و همسایگان همراه و خوب است. [402].
ب ـ استحکام بنا: رسول خدا (ص) می فرماید: به راستی خدای متعالی دوست دارد هر یک از شما هرگاه کاری می کند آنرا محکم و استوار نماید. [403]
امام صادق (س) می فرماید: پیامبر (ص) پس از خاکسپاری سعد بن معاذ و محکم کردن قبر او فرمود: می دانم این قبر به زودی ویران می شود؛ ولی خدا دوست می دارد هرگاه بنده او کاری می کند آنرا استوار سازد.[404] رسول خدا (ص) می فرماید: خدا کسی را که در خانه ویران ساکن شود، دوست ندارد. [405]
ج ـ سقف متعادل: امام صادق (س) می فرماید: سقف خانه را به اندازه متعادل بسازید (هفت ذراع) زیرا فراتر از آن جایگاه شیاطین است. [406]
د ـ وسعت و تمیزی: امام صادق (س) می فرماید: از سعادت انسان است که اتاق نشیمن خوب داشته باشد و آستانه خانه اش وسیع باشد و سرویس بهداشتی و حمام تمیز داشته باشد. [407]
همان حضرت می فرماید: یکی از راههای نجات [و فایق آمدن بر مشکلات زندگی] داشتن خانه ای است که از وسعت لازم برای گنجایش فرد و خانواده اش برخوردار باشد. [408] همچنین می فرماید: شومی خانه در آن است که حیاطش کوچک، همسایگانش بد و عیب هایش بسیار باشد.[409] رسول خدا (ص) می فرماید: همسر سازگار، مرکب راهوار و خانه وسیع از نعمتهای دنیاست اگرچه برای دنیا نعمتی نیست. [410]
هـ ـ بهره گیری درست: همان گرامی می فرماید: هرکس از روی هوس هر غذایی را بخورد و هر لباسی را بپوشد و هر مرکبی را سوار شود خدا به او نظر لطف نکند تا بمیرد یا از آن دست بردارد. [411]
حضرت امام کاظم (س) فرمود: خدا را سزاست هر خانه ای که در آن نافرمانیش کنند، خرابش کند تا خورشید بر آن بتابد و (از پلیدی معنوی) پاکش کند [پس معصیت خدا موجب ویرانی خانه می شود]. [412]
و ـ رعایت شرایط زمان در انتخاب مسکن: حضرت امام رضا (س) خانه ای خرید و به یکی از موالیان خود فرمان داد تا به آن خانه منتقل شود و فرمود: منزل تو تنگ است. آن شخص گفت: این خانه (منزل تنگ) را پدرم بنا کرده است. آن حضرت (س) فرمود: اگر پدر تو نادان بود سزاوار است که تو مانند او باشی؟[413]
فصل چهارم
علل و عوامل عمل
به سبک زندگی اسلامی
در قرآن کریم
و پیامد های آن
4 ـ 1ـ عوامل فردی و درونی
در عمل به سبک زندگی اسلامی عوامل و علل متعدد وابسته به هم دخالت دارند؛ زیرا فرآیندهای فراوان و در عین حال متفاوت در شکل دهی زندگی انسان دخالت دارند. به ویژه در عصر کنونی که عصر ارتباطات و آمیختگی فرهنگی امری ناگزیر شده است. البته در کنار عوامل محیطی، عوامل فردی و درونی، بسیار نقش کلیدی دارند.
فرد مسلمان و دارای تعهد دینی و اخلاقی، در بروز رفتارهای فردی خود همیشه آموزهای دینی خود را مد نظر قرار می دهد، تا بتواند وجدانی سالم و قلبی سلیم و پاک در راستای خشنودی خداوند داشته باشد.

ید، چرا که خدا در این روز به زمینیان توجه می کند تا حسنات را چند برابر کنید. [504] همچنین می فرماید: هر کس روز جمعه غسل کند و بگوید: «اَشهَدُ اَن لا اِلَهَ اِلاَ اللهُ وَحدَهُ لا شَریکَ لَهُ وَ اَنَّ مُحَمَّداً عَبدُهُ وَ رَسولُهُ، اللّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اجعَلنِی مِنَّ التَّوَّابِینَ وَ اجعَلنِی مِنَ المُتَطَهِّرِینَ» گواهی می دهم معبودی جز خدای یگانه نیست و شریکی ندارد و محمد (ص) بنده و فرستاده اوست، خدایا! بر محمد و خاندانش درود فرست و مرا از توبه کنندگان و پاکان قرار ده، تا جمعه بعدی پاک و پاکیزه خواهد بود. [505]
امام رضا (س) می فرماید: ناخن ها را روز سه شنبه بگیرید و روز چهارشنبه استحمام کنید و نیاز به حجامت را روز پنج شنبه برآورید، و روز جمعه با بهترین عطرها خود را خوش بو کنید[506]. به فرموده رسول خدا (ص): هر کس روز جمعه ناخن و شاربش را بگیرد و مسواک زند و هنگام رفتن به نماز جمعه بر سرش آب بریزد هفتاد هزار فرشته او را همراهی می کنند و برایش آمرزش و شفاعت می طلبند. [507]
امام صادق (س) درباره حکمت اجتماعی غسل روز جمعه می فرماید: انصار در آبیاری زمین ها و رسیدگی به اموالشان کار می کردند و روز جمعه در مسجد حاضر می شدند و مردم از بوی عرق زیر بغل و بدن آنان اذیت می شدند، از این رو رسول خدا (ص) ایشان را به غسل فرمان داد و بدین ترتیب سنت شد. [508]
4 ـ 1 ـ 14 ـ 3 ـ بهداشت روان
بهداشت روان و درمان چنانکه نیاز تن آدمی است نیاز روان او نیز هست و آیات و روایات برای سلامت روان و آلوده نشدن آن ، راهکارهایی بهداشتی ارائه کرده اند.
چنانکه برای طهارت از آلودگی ، راهکارهای درمانی نشان داده اند.
ر،ک: تفسیر موضوعی قران کریم ج 11 « مراحل اخلاق در قران کریم بسیاری از احکام الهی برای صیانت و بهداشت جان و فرد آدمی از آلودگی و بیماری است»
چنانکه بخش دیگری از انها مانند کفار است طهارت و درمان روح آلوده را بر عهده دارند. خدای سبحان که قران را شفا معرفی کرده «وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاء وَرَحْمَهٌ»[509] مرض را هم بیان فرموده است ما بیماری های ظاهری و زیان های آن را می بینیم ، اما از زیانهای بیماری های باطنی مانند نگاه حرام و بی عفتی و بی حجابی بودن و… غافلیم قران فرمود: «فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ»[510]پس مبادا در حضور مردان به ناز و نرمی سخن گویید که آنکس که در دلش بیماری است و ایمانش سست است ، طمع می ورزد هم چنین آنان که با بیگانگان در ارتباط اند و گوش به آنها سپرده اند. بیمار سیاسی و اجتماعی هستند چنانکه قران می فرماید «فَتَرَى الَّذِينَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ یُسَارِعُونَ فِيهِمْ»[511]بهمین سبب است که مشاهده می شود آنان که در دل هایشان بیماری و شک و تردید وجود دارد برای طرح دوستی با بیگانگان منعاند شتابان به میان آنان می روند .

1. بهداشت عقل (فرد) عقل به معنای منع است و زانوبند شتر را از این رو «عقال» گویند که شتر را از حرکت نابجا باز می دارد. عقل در اصطلاح به عقل نظری و عملی قسمت می شود عقل نظری راهنمای اندیشه بشر و عقل عملی راهبرد انگیزه اوست ( شکوفایی عقل در پرتو نهضت حسینی ص119)

عوامل تباهی عقل: مستی شراب: خداوند در قران می فرماید ای کسانیکه ایمان آورده اید جز این نیست که شراب و قمار و سنگهای نصب شده برای قربانی ها که مشرکان به آنها شرک می جویند قماری که بت پرستان گوشت دامها را به آن قسمت می کنند همه پلیدی هایی هستند که گرایش به انها برخاسته از وسوسه های شیطان است. «یَا أَیُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ وَالأَنصَابُ وَالأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ»[512]
2-مستی گناه: همانگونه که شرابخواری عامل مستی و زوال عقل و تعطیل نیروهای ادراکی آدمی است گناه نیز باعث مستی شدیدتری است که عقل را معزول و انسان را از ادراک سالم محروم می کند، از این رو نه تنها شراب ، بلکه هر مسکری حرام است.[513]
3- خودپسندی 4- گوش ندادن به نصایح خردمندان 5- بیهوده گویی 6- شوخی فراوان 8- فقر و تنگدستی

2. زیاده گویی 3. طولانی دانستن عمر 4. لهو و لعب 5. زیادی ثروت 6. نگاه به بخیل 7. عشق غیر الهی 8. خلوت با زنان و همنشینی با گمراهان 9. زیاد خندیدن

عوامل سلامت و بهداشت دل: در قران کریم و روایات اموری زنده کننده قلب و مایه بهداشت آن شناسانده شده اند قرائت قران.موعظه ، یاد خدا ، یاد مرگ ، اندیشه ورزی ، نور حکمت ، معاشرت با صاحبان فضیلت و خرد، گفتگوی علمی، دیدار با نیکوکاران ،دیدار با صاحبان معرفت ،اطعام درماندگان مهروزی با یتیمان- طهارت از گناه ، تقوا، دوری از عشق غیر الهی. خدای متعال می فرماید: ای مردم برای شما از جانب پروردگارتان پندی هشیارکننده و درمانی برای آنچه از صفات نکوهیده در سینه هاست آمده است.[516]
اهمیت سلامت دل: امیرمومنان (س) فرمود: آگاه باشید که تنگدستی بلاست و بدتر از تنگدستی بیماری تن و بدتر از بیماری تن بیماری دل است. آگاه باشید که از جمله نعمت ها، گستردگی ثروت است و برتر از فراوانی ثروت تندرستی و برتر از تندرستی سلامتی دل است.[517] و همان گرامی فرمود: هیچ دردی بر دلها دردناکتر از گناهان نیست. [518]
4 ـ 1 ـ 14 ـ 6 ـ عوامل بیماری و مرگ دل
بیماری های دل عبارت‌اند: از قساوت، کوری، رین (زنگار) و… که برای آنها عواملی را برشمرده اند[519]:
الف: پیمان شکنی: خدای متعالی فرمود: پس به سبب اینکه پیمانشان را شکستند لعنتشان کردیم و دل هایشان را سخت و حق ناپذیر گردانیدیم. [520] زیاده گویی: رسول خدا (ص) فرمود: به راستی زیاده گویی در غیر یاد خدا دل را سخت می کند.[521]
ب: طولانی دانستن عمر: امرمومنان (س) فرمود: زمان را دراز نپندارید [عمرتان را طولانی ندانید] که موجب قساوت دلتان می گردد،[522] چنان که اگر کار بد، دیرپا شده و دوام یابد مایه قساوت می گردد.
ج: لهو و لعب: رسول خدا (ص) فرمود: سه چیز موجب قساوت دل می شود. گوش سپردن به لهو، در پی شکار [تفریحی] رفتن و رفت و آمد به دربار سلطان. [523] زیادی ثروت: امیرمومنان (س) فرمود: زیادی ثروت موجب تباهی دین و قساوت دل می شود. [524]
د: نگاه به بخیل: امیرمومنان (س) فرمود: نگاه به بخیل قلب را سخت می کند. [525] گفت و گوی بی حاصل: امیرمومنان (س) فرمود: از گفت و گوی بی حاصل و دشمنی بر حذر باشید که آن دو قلب ها را بیمار می کنند. [526]
هـ: عشق غیر الهی: امیرمومنان (س) فرمود: هر کس به چیزی عشق [زمینی] بورزد چشمش کور و دلش بیمار گردد. [527] تکرار گناه و همنشینی با ثروتمندان خوشگذران: رسول خدا (ص) فرمود: چهار چیز دل را می میراند: گناه روی گناه و زیادی گفت و گو با زنان و در افتادن با احمق، بدین گونه که تو بگویی و او بگوید، در حالی که به خیر تن ندهد و همنشینی با مردگان. پرسیدند: ای رسول خدا! مردگان کیان اند؟ فرمود: هر توانگر خوشگذران. [528]
و: خلوت با زنان و همنشینی با گمراهان: رسول خدا (ص) فرمود: چهار چیز مایه تباهی دل هاست: خلوت با زنان [نامحرم] و گوش سپردن به آنها و پذیرفتن رأی آنها و همنشینی با مردگان. سوال شد: ای رسول خدا! مجالست با مردگان چگونه است؟ فرمود: مجالست با هر گمراهِ رویگردان از احکام (دستورهای) الهی[529]. زیاد ز: خندیدن: رسول خدا (ص) فرمود: از خنده فراوان بر حذر باش که دل را می میراند.[530]
4 ـ 2 ـ علل و عوامل عمل به سبک زندگی اسلامی در حیطه خانواده
خانواده به عنوان مهمترین کانون بشری، عنصر اساسی در تشکیل، پیشرفت و موفقیت یک جامعه و ملت است، و لذا سعادت هر جامعه ای منوط به نیکبختی خانواده های آن جامعه است.
بنابراین، باید هر چه بیشتر در جهت نیل به سعادتمندی آن کوشید که دست یابی به این مهم تنها از طریق شناسایی کامل عوامل تحکیم بنیان خانواده امکان پذیر است.
در این بخش مهمترین این عوامل از جمله : ایمان و فضیلت گرایی، عشق و محبت، شناخت نقش ها و وظایف خانوادگی، وجود همکاری و تفاهم بین اعضا، عدالت، اخلاق نیکو، مدیریت صحیح و رعایت ادب و احترام، اعتماد و نیز وفاداری اعضای خانواده به یکدیگر مورد بررسی و تحلیل واقع گردیده است.
شکی نیست که زندگی مقدمه ی آخرت است، (الدنیا مزرعة الآخرة) دنیا گشتگاه آخرت است، اما همین مقدمه چون بنیان تکامل است، بسیار حساس و سرنوشت ساز است، لذا نباید آن را دست کم گرفت و ساده انگاشت[531].
یکی از محیط هایی که انسان اغلب از آغاز تا پایان زندگی با آن رابطه ی تنگاتنگ و سرنوشت ساز دارد کانون خانواده است. حال باید دانست برای موفقیت در زندگی خانوادگی کسب چه مهارت هایی ضرورت دارد. بدون شک از جمله مهم ترین مهارت های زندگی خانوادگی آشنایی نسبت به عوامل تحکیم بنیان خانواده و عمل براساس این آشنایی است.
خوشبختانه دین اسلام با دقت در تمام جوانب نیازهای انسان، در این مسئله هم مثل سایر موارد دیدگاهی کامل و روشنگرانه دارد. شیوه های دین آمیزه ای از شیوه های شناختی، عاطفی و رفتاری است. هم به نیازهای مادی توجه دارد و هم به نیازهای معنوی، هم بعد شناخت و عقلانیت را در برمی گیرد، هم بعد عاطفی و هم بعد رفتار را. بنابراین آموزه های دین هم جامع نگرند و هم واقع نگر[532].
خانواده یک واحد حقوقی است که لااقل از یک زن و یک مرد که بین آنها رابطه ی زوجیت به وجود آمده ناشی می شود، ولی وجود زن و مرد اگرچه در ابتدا شرط حدوث آن است، ولی شرط بقای آن نیست، مانند خانواده ای که از یک مادر و یک فرزند تشکیل می شود و پدر خانواده مرده باشد. به هر صورت لااقل دو نفر شر
ط تحقق آن است[533].
عوامل فراوانی در تحکیم بنیان خانواده و جهت زیبا و سرزندگی آن مؤثرند که در ذیل به مهمترین آنها پرداخته شده است:
4 ـ 2 ـ 1 ـ ایمان و فضیلت گرایی اعضای خانواده:
در قرآن توصیه های مکرری به تقوا در تشکیل خانواده شده است، چنان که می خوانیم: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَ بَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا کَثِیرًا وَنِسَاءً وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ ۚ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلَیْکُمْ رَقِیبًا [534]؛ ای مردم! از مخالفت پروردگارتان بپرهیزید ، همان کسی که همه ی شما را از یک انسان آفرید، و همسر او را از جنس او خلق کرد، و از آن دو مردان و زنان فراوانی منتشر ساخت و از خدایی بپرهیزید که هنگامی که چیزی از یکدیگر می خواهید نام او را می برید، از قطع رابطه با خویشان خود بپرهیزید، زیرا خداوند مراقب شماست».
همچنین خداوند در سوره ی بقره شرط ازدواج با مشرکان را ایمان آنها دانسته است: «وَلَا تَنْکِحُوا الْمُشْرِکَاتِ حَتَّى یُؤْمِنَّ وَلَأَمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکَةٍ وَلَوْ أَعْجَبَتْکُمْ …؛ و با زنان مشرک و بت پرست تا ایمان نیاورده اند، ازدواج نکنید، کنیز باایمان از زن آزاد بت پرست بهتر است، هر چند شما را به شگفتی آورد. و زنان خود را به ازدواج مردان بت پرست در نیاورید تا ایمان نیاورده اند، یک غلام باایمان از یک مرد آزاد بت پرست بهتر است هر چند (مال و موقعیت و زیبایی او) شما را به شگفتی آورد… .» [535].
استدلال قرآن در آیه چنین است که گرچه مشرکان به دلیل آزاد و زیبا بودن، برتری ظاهری دارند، اما چون زناشویی با آنان باعث لغزش های اخلاقی و عقیدتی فرد مسلمان می شود، کنیزان و بردگان مسلمان بر آنان ترجیح دارند. این امر برای جوانان که گاه سخت شیفته و شیدای جمال و زیبایی ظاهری یا موقعیت مادی و اجتماعی دختران و پسران می شوند و ارزش های دینی و معنوی را فدای آن می سازند، هشدار و رهنمون مناسبی است. گفتنی است بسیاری از ازدواج هایی که براساس زیبایی های ظاهری شکل گرفته، بعدها از هم فرو پاشیده است[536]. در واقع این آیه تاکید بر ایمان، عقیده و فرهنگ مشترک است[537].
4 ـ 2 ـ 2 ـ وجود عشق، مهر و محبت میان اعضای خانواده:
انسان تشنه ی دوستی و محبت است. انگیزه ی بسیاری از تلاش ها و زحمات طاقت فرسای زندگی محبت است و وجود آن در خانواده انسان را به فعالیت و کسب معاش وا می دارد.
امام صادق(ع) می فرماید: هر گاه کسی را دوست داشتی او را بدان آگاه ساز، زیرا این کار دوستی را در میان شما استوارتر می سازد[538].
همچنین امام صادق(ع) در سخن دیگری بر کوشش در مهرورزی بر برادران دینی تأکید نموده و چه نیکوست که این امر از خانواده آغاز گردد: شایسته است مسلمان در … و یاری بر مهرورزیدن به هم و …کوشا باشند که خدای عزوجل فرموده: «رحماء بینهم»[539].
مهر و محبت اعضای خانواده به همدیگر سبب جلب رضایت و رحمت خدا می شود که بدیهی است چنین خانواده ای پایدار و سعادتمند است، چرا که پیامبر(ص) فرمود: هنگامی که مرد به زن خود با مهر و صفا بنگرد و همسرش همان سان به او نگاه کند، خدای فرزانه به آن دو به دیده ی مهر می نگرد[540].
اما در عین حال حدود عواطف خانوادگی باید رعایت گردد، چنان که هر گاه عضوی از خانواده به مرحله ای از فساد و گمراهی برسد که راهی برای نجات او نباشد باید آن را از خانواده جدا و دیگر اعضا را از شر او محفوظ داشت، همچون عضوی که در اثر بیماری یا صدمه ناعلاج، از بدن جدا می گردد تا موجب عفونت و تباهی دیگر اعضای بدن نشود .
پیش گامان این میدان حضرت نوح (ع) وحضرت لوط(ع) بودند که همسر و فرزند خود را به سبب فساد دینی ترک گفتند. آنان حدود عواطف خانوادگی را بر رعایت حدود الهی منطبق ساختند، که آیات ۴۵، ۴۶ و ٨١ سوره ی هود بیانگر این حقیقت است، تا الگویی برای دیگر انسان ها ارائه گردیده باشد. در این خصوص آمده است: «وَ نادى‏ نُوحٌ رَبَّهُ فَقالَ رَبِّ إِنَّ ابْني‏ مِنْ أَهْلي‏ وَ إِنَّ وَعْدَکَ الْحَقُّ وَ أَنْتَ أَحْکَمُ الْحاكِمينَ»[541]. (و نوح پروردگار خود را آواز داد و گفت: «پروردگارا، پسرم از كسان من است، و قطعاً وعده تو راست است و تو بهترين داورانى). و نیز: «قالَ يا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ فَلا تَسْئَلْنِ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّی أَعِظُکَ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْجاهِلينَ»[542].فرمود: (اى نوح، او در حقيقت از كسان تو نيست، او [داراى‏] كردارى ناشايسته است. پس چيزى را كه بدان علم ندارى از من مخواه. من به تو اندرز مى‏دهم كه مبادا از نادانان باشى). و در خصوص خانواده لوط می فرماید: «قالُوا يا لُوطُ إِنَّا رُسُلُ رَبِّکَ لَنْ یَصِلُوا إِلَیْکَ فَأَسْرِ بِأَهْلِکَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ وَ لا یَلْتَفِتْ مِنْکُمْ أَحَدٌ إِلاَّ امْرَأَتَکَ إِنَّهُ مُصيبُها ما أَصابَهُمْ إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ أَ لَیْسَ الصُّبْحُ بِقَريبٍ[543]. (گفتند: «اى لوط، ما فرستادگان پروردگار توييم. آنان هرگز به تو دست نخواهند يافت. پس، پاسى از شب گذشته خانواده‏ات را حركت ده- و هيچ كس از شما نبايد واپس بنگرد- مگر زنت، كه آنچه به ايشان رسد به او [نيز] خواهد ر
سيد. بى‏گمان، وعده‏گاه آنان صبح است. مگر صبح نزديك نيست).
4 ـ 2 ـ 3 ـ آشنایی کامل اعضای خانواده با حقوق و وظایف خود
حق و وظیفه از هم جدا نیستند، یعنی هر کس حقی داشته باشد، در مقابل وظیفه ای نیز دارد و بالعکس هر گاه وظیفه ای وجود داشته باشد، حقی نیز وجود دارد، این موضوع در مورد تمام افراد بشر ثابت است و لذا تنها خداست که حقوقی دارد اما وظیفه ای بر او نیست[544].

ه وجوه و دارایی‌ها را پنهان، تغییر شکل، تسعیر، انتقال و یا آنرا از کشور خارج و یا وارد نماید، مشروط براینکه علم داشته باشد که دارایی‌های متذکره بصورت مستقیم یا غیرمستقیم در نتیجه عمل یا غفلتی حاصل گردیده باشد که این عمل یا غفلت در داخل یا خارج کشور یا محل ازتکاب آن مطابق قوانین نافذه جرم پنداشته شده باشد.
2- در صورتیکه وجوه و دارایی‌ها را با وصف اگاهی از اینکه طور مستقیم و یا غیرمستقیم از ارتکاب جرم به دست آمده است حصول، تصاحب و یا مورد استفاده قرار دهد و یا دلائلی مبنی بر آگاهی موصوف از منشاء جرمی وجوه و دارایی‌ها موجود باشد.
3- در صورت شریک شدن یا داخل شدن در یک قرارداد یا معامله طور مستقیم و یا به نمایندگی از شخص به خاطر فراهم آوری تسهیلات جهت حصول، نگهداری، استعمال و کنترول وجوه و دارایی‌ها با وصف اگاهی و یا موجودیت دلائل قوی مبنی بر اگاهی وی براینکه وجوه و دارایی‌ها طور مستقیم و یا غیرمستقیم از ارتکاب جرم به دست آمده است.
4- پنهان کردن یا تغییر شکل دادن وجوه و دارایی‌های مندرج جزء (1) این ماده شامل کتمان یا تغییر شکل ماهیت، منبع، موقعیت، فروش از دست دادن، انتقال، مالکیت یا هر گونه حقوق در خصوص وجوه و دارایی‌ها می‌باشد.»[83]
با گذشت ده سال از تصویب اولین قانون مبارزه با پول‌شویی در افغانستان و با توجه به تغییر شیوه‌های بانک داری و شرایط جامعه بین‌الملل، این نیاز دیده می‌شد تا تغییرات عمده‌ای در مفاد قانون جلوگیری از پول‌شویی مصوب 1383 داده شود لذا قانون جدید جلوگیری از پول‌شویی در 8 فصل و 70 ماده در 3/4/ 1393 به تصویب رسید که تغییرات عمده‌ای به همراه داشت. ماده 4 این قانون جرم پول‌شویی را به قرار ذیل تعریف می‌نماید:
شخص در حالات آتی با داشتن علم، اطلاع یا شک در مورد اینکه وجوه و دارایی‌ها، عواید ناشی از جرم بوده، مرتکب جرم پول‌شویی شناخته می‌شود:
1- پنهان نمودن دارایی‌ها یا تغییر منشأ مجرمانه وجوه و دارایی‌ها یا مساعدت در فرار مظنون جرم اصلی از عواقب قانونی ناشی از ارتکاب جرم
2- اقدام به منظور پنهان نمودن یا تغییر شکل دادن ماهیت واقعی، منبع، موقعیت یا انتقال حق مالکیت وجوه و دارایی‌ها یا سایر حقوق
3- اقدام به تحصیل، تصرف یا استفاده از وجوه و دارایی‌ها
4- اشتراک، داشتن ارتباط یا همدستی در ارتکاب جرم و اقدام به آن و تشویق، تسهیل یا مشورت دهی در زمینه ارتکاب هر از جرایم مندرج در اجزا 1، 2 و 3 این فقره.
درنهایت، صرف نظر از تفاوت‌های موجود در تعاریف ارائه شده در این فصل،‌ كه متأثر از سیاست‌های جنایی متفاوت هستند و صرف نظر از اینكه درآمدهای ناشی از جرم را موضوع پول‌شویی بدانیم یا درآمدهای حاصل از اعمال نامشروع و غیرقانونی و با صرف نظر از این كه، آنچه كه مورد تطهیر قرار می‌گیرد، پول نقد باشد یا هر چیز دارای ارزش مالی، تعاریف مذكور وجوه مشتركی نیز دارند. برای ارائه تعریفی قابل قبول یك بار برخی از عناصر تعریف این جرم را مرور می‌كنیم:
«1. پول‌شویی معادل فارسی «money laundering» است. پول كثیف نیز ترجمه dirty money است. پول كثیف، پولی است كه از محل كسب و كارهای كثیف و غیرقانونی به دست آمده باشد. كسب و كارهایی همچون قاچاق مواد مخدر، قاچاق انسان، خرید و فروش زنان و كودكان، قاچاق اسلحه، باجگیری، ترور و……

2. پول‌شویی زمانی اتفاق می‌افتد كه درآمدهای كسب شده توجیه قانونی ندارد و برای اینكه از حالت غیرقانونی خارج شوند و مشكل پول‌های معمول را به خود بگیرند به وسیله پول‌شویی تطهیر می‌شوند. این كسب و كارها معمولا بیشتر درآمدها را دارند و از آنجا كه به طور معمول به صورت مخفیانه انجام می‌شوند، پول حاصل از آنها (كه اصطلاحاً پول كثیف نامیده می‌شود) بهترنی راهنما برای تشخیص مجرم است. به عنوان مثال، اگر مبلغ كلانی به حساب فردی در روسیه واریز شود و با ردیابی منبع پول مشخص شود كه مثلاً یك تاجر فرانسوی این مبلغ را به حساب وی واریز كرده است بدون اینكه این دو با هم معامله‌ای علتی داشته باشند مشخص می‌شود كه احتمالاً كار مخفیانه‌ای بین این دو به انجام رسیده است كه به احتمال بسیار زیاد یك كار غیرقانونی بوده است. یك راه بسیار ساده برای حل این موضوع این است كه معامله به صورت نقدی به انجام برسید و درجایی به ثبت نرسد. به این صورت پیگیری آن كار ساده‌ای نیست، در بسیاری از كشورها برای جلوگیری از این امر همراه داشتن پول نقد بیش از یك سقفی (معمولا 10 هزار دلار) جرم محسوب می‌شود. چیزی كه مسلم است این است كه افرادی كه مبادرت به این اعمال می‌كنند خلافكار هستند اما احمق نیستند بنابراین طبیعی است كه بی‌جهت دنبال دردسر نمی‌گردند و بی‌جهت به خودشان دردسر نمی‌دهند تا با پول نقد معامله كنند و در عین حال سعی می‌كنند به نحوی این پول را مشروع جلوه دهند. مثلاً ساده‌ترین راه آن این است كه فرد روسی و فرانسوی مثال ما، در یك كازینو با هم قمار بازی كنند و تاجر فرانسوی تا می‌تواند به فرد روس ببازد. یا فرد روس كالاهای بی‌ارزشی را برای حراج ارائه كند و فرد فرانسوی برای آن چندین برابر ارزش واقعی‌اش پول بپردازد یا فرد فرانسوی ملكی را از فرد روسی می‌خرد و در قرارداد ذكر می‌كنند كه هر كس قرارداد را فسخ كند موظف است فلان مبلغ را به عنوان خسارت بپردازد و نمونه‌های بسیار دیگر كه به همه این اعمال كه سعی در شرعی و قانونی جلوه دادن پول‌ها و درآمدهای كثیف و نامشروع دارند در اصطلاح پول‌شویی گفته می‌شود.

2. انواع پول‌هایی كه می‌تواند به صورت نامشروع در جامعه مطرح باشد، می‌توانیم به سه گروه پول‌های كثیف و یا پول‌های آغشته به خون، پول‌های سیاه و پول‌های خاكستری تقسیم نمود.[84]

– پول‌های كثیف یا پول‌های آغشته به خون كه مربوط به نقل و انتقال مواد مخدر است.

سایر اوراق بهادار اتکا کند، تا وجه نقد وارد سیستم بانکی شود.»[110]
ناگفته نباید گذاشت که در این مرحله امکان کنترل و نحوه‌ی ورود سرمایه نامشروع در نظام پولی و بانکی به دلیل مراجعه و برخورد فیزیکی فردی که قصد پول‌شویی دارد به مراتب بیشتر از سایر مراحل پول‌شویی است. ولی در صورتی که معاملات ارزی توسط بانک مرکزی قابل کنترل نباشد، اقدام به سرمایه‌گذاری از طریق معاملات ارزی مناسب‌ترین وسیله برای تحقق این مرحله از پول‌شویی است. به علاوه ممکن است عرضه‌ی وجوه و اموال حاصل از جرم از طریق سرمایه‌گذاری نقدی در مؤسسات مالی رسمی یا غیر‌رسمی صورت گیرد و یا این که صرف خریداری کالاهای قیمتی گردد.[111]
با عنایت به اینکه اصولاً معاملات به صورت نقدی انجام می‌شود و نیز شرایط خاص معاملات انجام یافته توسط مجرمان، بانک‌ها، مؤسسات مالی و اعتباری، سریع‌ترین و مناسب‌ترین وسیله برای انجام پول‌شویی در این مرحله هستند.
در همین راستا، اغلب کشورها که از نظام بانکی روزآمد و پیشرفته برخوردارند، برای جلوگیری از امواج مراجعات مجرمان به بانک‌ها، مقرراتی وضع نموده‌اند. به طور مثال، بانک‌ها ملزم به شناسایی دقیق هویت مشتریان خود هستند، لذا افتتاح حساب جعلی به سادگی امکان‌پذیر نیست. به علاوه بانک‌ها ملزم گردیده‌اند که نقل و انتقالات بیش از مبلغ معینی را که مشخص شده است، گزارش نمایند. راهکار آنها برای گذر از این مرحله، عموماً مبتنی است بر: استخدام افراد متعدد و افتتاح حساب‌ حقیقی به نام آنان و آنگاه واریز کردن مبالغ کمتر به حساب آنان از سقفی که قانون، بانک‌ها را ملزم به گزارش کرده است.[112]
روش متداول دیگر تبهکاران، برای اجتناب از جلب توجه، دور کردن سرمایه‌ها از محل اکتساب آنها است. هر نوع داد و ستدی که دارای قابلیت انجام معاملات با نقدینه‌های بزرگ مانند مغازه‌های شرط‌بندی، محل‌های تفریحی و نظایر آن باشد، می‌تواند به منظورهای تغییر چهره دادن پول‌های نامشروع به کار برده شود و بدین دلیل است که قانونگذاران شدیداً تأکید می‌کنند که بانک‌ها و مؤسسات مالی، مشتریان خود را بهتر بشناسند.
بند دوم: استتار
این فرایند که به آن مرحله‌ی رد گم کردن هم می‌گویند، از طریق ایجاد و انباشت‌ لایه‌های پیچیده‌ای از معاملات یا نقل و انتقالات مالی چندگانه با هدف مبهم ساختن فرایند حسابرسی و ناممکن کردن ردگیری مبدأ، صورت می‌گیرد.[113] این مرحله در واقع جداسازی عواید حاصل از فعالیت‌های مجرمانه از منشأ یا فعالیت‌های موجه آن است، در این مرحله، شبکه‌ی پیچیده‌ای از داد و ستدهای مالی وجود دارد که گاه این کار با استفاده از انتقال الکترونیکی صورت می‌گیرد.
امروز بیش از 5000000 محل نقل و انتقال الکترونیکی وجود دارد که اغلب آنها، مشروع و قانونی است. اطلاعات کافی برای آگاهی از ماهیت پولی که جابجا می‌شود، وجود ندارد. از این رو، این شبکه فرصت استثنایی برای پول‌شویان پدید می‌آورد تا پول‌های سیاه را جابجا کنند.[114] علاوه بر آن استفاده از کارت‌های اعتباری و کارت‌های هوشمند بانکی برای خرید کالا و خدمات و همچنین تأسیس شرکت‌های صوری از دیگر راه‌هایی است که پول‌شویان برای تطهیر درآمدهای ناشی از جرایم سازمان‌یافته به کار می‌گیرند. پول‌شویان همچنین به معاملات پیچیده‌ی سهام و دلالی نیز مبادرت می‌ورزند.
این مرحله در زنجیره‌ی پول‌شویی، وقتی است که پول به طور موفقیت‌آمیز در اختیار شخصی قرار گیرد که گاهی اوقات «انشعابی» یا «تحرکی» نامیده می‌شود.
این مرحله مشتمل است بر محو اثر و رد پای منشأ پول نامشروع، به گردش در آوردن آن از طریق عملیات مالی متعدد و مشوه کردن هویت واقعی عملیات و به طور مشخص مبتنی بر دور کردن سرمایه‌های غیرقانونی از منشأ آنها به کمک زنجیره‌ای از عملیات مالی است. به همین خاطر، خطرناک‌ترین پول‌شویان را تبهکاران حرفه‌ای دانسته‌اند که با استفاده از فعالیت‌های حرفه‌ای به ویژه در سطح بین‌المللی و نیز عملیات بانکی متعدد حتی با استفاده از نظام مالی کشورهای مختلف، رد پای منشأ غیرقانونی سرمایه‌ها را پنهان می‌سازند.
بنابراین در این مرحله، اقدام اصلی و عملیات اساسی در جهت پنهان کردن رد پا برای بی‌اثر کردن تعقیب قانونی صورت می‌گیرد و در این راستا پول‌های نامشروع سپرده شده در مؤسسات مالی به چندین شاخه‌ی مختلف تقسیم گردیده و یا از درون چندین مؤسسه عبور داده شده یا به نحوی دست‌کاری می‌شود که تنها یک چهره غیرحقیقی از مبدأ و مأخذ ایجاد پول بر جای بماند.
این مرحله بسیار پیچیده است و عموماً از ماهیت بین‌المللی برخوردار است که به عنوان مثال پول‌شویان می‌توانند از طریق الکترونیکی عواید حاصل شده را از کشوری به کشور دیگر بفرستند، سپس آنها را در راه‌های مالی هزینه کرده یا در فروشگاه‌های دور از کرانه سرمایه‌گذاری کنند. با توجه به اینکه اکنون روزانه 1000 میلیارد دلار از طریق شبکه الکترونیکی جابجا می‌شود. چنانچه گفته شد بیش از 500000 مورد نقل و انتقالات الکترونیکی وجود دارد که اغلب آنها مشروع و قانونی است، اطلاعات کافی برای آگاهی از ماهیت پولی که جابجا می‌شود، وجود ندارد.[115]
اعلام قیمت‌های گران بر کالاها جهت حمل از کشوری به کشور دیگر، یکی از روش‌های انشعابی یا تحرکی است که انتقال پول را به خارج از کشور در صورت تأیید مدارت، ممکن می‌سازد، اکثر پردا
خت‌های بازرگانی بین‌المللی از طریق انتقال‌های الکترونیکی بین بانکی که بعد از تکمیل کار کاملاً غیر‌قابل ردیابی می‌شوند، انجام می‌پذیرد. استفاده از کارت‌های اعتباری با ارزش‌های زیاد، جهت پرداخت برای خرید کالا و خدمات و نیز پرداخت صورت حساب کالا از طریق کارت اعتباری با پول‌های سپرده شده در بانک‌های امن دور از کرانه تحت لوای حفظ اسرار بانکی، یکی دیگر از راه‌های آسانی است که توسط پول‌شویان و فراریان مالیاتی اتخاذ می‌گردد.
واسطه‌های فروش کالا و معاملات، مهارت و زبردستی خاصی در انجام عمل انشعاب پول‌ها دارند و این به خاطر ماهیت پنهانی و رمزی روشی است که واسطه‌های معاملات ویژه‌ و انفرادی بکار می‌بندند.
بند سوم: ادغام
این مرحله، حلقه‌ی کامل‌ کننده‌ی زنجیره‌ای از اقدامات است که باعث می‌شود شناسایی منبع پول‌های نامشروع کار دشوار حتی ناممکن گردد. در این مرحله که به نام به هم در آمیزی نیز یاد می‌گردد، پول غیرقانونی در یک نظام موجه مالی و اقتصادی ادغام می‌شود و همچون دیگر دارایی‌های موجود، شکل مشروع پیدا می‌کند.
در این مرحله وارد شدن پول «پاک شده» به سیستم اقتصادی توسط تطهیر کننده، همراه با مانورهایی است که وانمود کند مال به طریق مشروع تحصیل شده است. در این مرحله، از شگردهای مختلفی استفاده می‌شود که عبارتند از:
1- ایجاد شرکت‌های بی‌نام یا با نام مستعار در کشورهایی که با حق حفظ اسرار (حق خلوت) وام می‌دهند و حتی در بازپرداخت وام، ادعای معافیت مالیاتی می‌کنند.
2- ارسال صورت حساب‌های واقعی صادرات و واردات کالاهایی که افزایش قیمت زیادی دارد و به تطهیر کنندگان اجازه می‌دهد که پول را از شرکتی به شرکت دیگر و از کشوری به کشور دیگر انتقال دهند و صورت حساب‌های منشأ پول را قانونی جلوه می‌دهد.
3- یک روش ساده‌تر، ارسال پول از بانک متعلق به خود تطهیر کنندگان به بانک‌های موجود در «مأمن‌های مالیاتی» (مقصود از مأمن یا haven کشورهایی است که سخت‌گیری بیشتری نمی‌کنند و مجرمان به راحتی می‌توانند از این کشورها به عنوان پناهگاه استفاده کنند. لازم به توضیح است که کلمه‌ی haven به معنی بندرگاه و لنگرگاه است و در معنی مجازی، به مفهوم «پناهگاه» و «جای امن» به کار می‌رود.) است.
به طور کلی، در فرآیند اختلاط مالی نقش نهادهای مالی و غیردولتی بسیار مهم است؛ زیرا می‌توان از طریق کنترل و نظارت بر نهادهای مالی رسمی تا حدود زیادی از لایه‌گذاری و ادغام جلوگیری کرد، لیکن نهادهای مالی غیردولتی و حتی نهادهای رسمی دولتی در معرض آسیب جدی قرار دارند و امکان لایه‌گذاری در نهادهای مالی پیش گفته بسیار بیشتر است.
هنچنین با استفاده از رانت اطلاعاتی ثروت قابل ملاحظه‌ای به دست آورده می‌شود. این مسئله نیز باید نوعی «پول‌شویی ضمنی» تلقی گردد، زیرا پیامبر اکرم (ص) از کسب ثروتی که از طریق برخی رانت‌های اطلاعاتی تحصیل و تحت عنوان «تلقی رکبان» مطرح می‌شد، نهی فرموده‌اند.[116]
در هر حال وقتی از طریق رانت اطلاعاتی ثروتی به وجود می‌آید و با سایر منابع بانک‌ها و مؤسسات اعتباری مخلوط می‌شود، بلافاصله جناح سیاسی تحت تأثیر خود را تقویت خواهد کرد و در این حال، مبارزه با مسئله پول‌شویی تا حدود زیادی دشوار خواهد بود.[117]
برمی‌گردیم به توضیحات مربوط به مرحله‌ی ادغام؛ همانطوری که گفته شد در این مرحله پول‌های کثیف و تمیز در هم آمیخته و امتزاج انجام می‌شود؛ یعنی عواید و منافع حاصل از فعالیت‌های غیرقانونی و نامشروع، با وجوهی که از منابع مشروع و قانونی تحصیل شده، مخلوط می‌شود، به این ترتیب فرآیند پول‌های کثیف و سیاه، از شکلی که کشف آنها موجب مصادره یا وارد آوردن زیان‌های مالی و قضایی است به شکلی که کشف‌ ‌آنها عملاً غیر‌میسر یا دست کم بسیار دشوار است، تکمیل می‌شود.
در این مرحله است که سرمایه‌ها به طور قانونی جذب و در یک نظام مالی موجه و اقتصادی ادغام می‌شود و همچون دیگر دارایی‌های موجود، شکل مشروع و قانونی پیدا می‌کند. بنابراین با اتمام موفقیت‌آمیز این مرحله، تمیز و تشخیص ثروت قانونی و غیرقانونی از یکدیگر به دشواری امکان‌پذیر می‌شود.
از مبالغ جذب شده در سیستم قانونی، برای سرمایه‌گذاری‌های مشروع به منظور به گردش در آوردن این مبالغ در قالب و شکل درآمدهای مشروع استفاده می‌گردد و بنابراین استفاده از این وجوه برای وام دادن به شرکت‌های بزرگ، سپرده‌گذاری در مؤسسه‌های مالی خارجی به عنوان تضمین برای وام‌های داخلی، خرید و فروش اموال منقول و غیرمنقول، خرید سهام شرکت‌ها، ارائه‌ فاکتورها به ویژه در زمینه‌ صادرات و واردات و استفاده از پوشش‌های تجاری مشروع، پول وارد اقتصاد قانونی شده و به جریان می‌افتد.

ب خارج می‌کند. این تقاضاها شامل نگهداری اموال آلوده و تأمین مالی بنگاه‌های تبهکاری است.
همان‌گونه که ذکر شد از ویژگی‌های مهم و قابل توجه بهره‌گیری از نظام بانکی در روند پول‌شویی، سهولت نقل و انتقال پول می‌باشد. در این راستا پول‌شویان با افتتاح حساب‌های بانکی متعدد در کشورهای مختلف این نقل و انتقالات را تسهیل می‌کنند. آقای هس مشاور عالی وزارت امور خارجه آمریکا که ریاست کمیته اجرایی گروه 7 را در مورد مسئله شستن پول بر عهده دارد می‌گوید: «مسئولین کشف کردند یکی از اربابان مواد مخدر کلمبیا 86 حساب بانکی در 14 کشور جهان داشته است.»[123]
ویژگی‌های روش استفاده از بانک‌ها در امر پول‌شویی سبب توسعه‌ی روزافزون بانک‌های پول‌شو گردیده است. چنانچه در سال 1964 جزایر تمساح آمریکایی، فقط دارای 2 بانک بود. اما در سال 1981 تعداد 360 شعبه‌ی بانک آمریکایی و خارجی در این جزایر مشغول فعالیت بوده است.[124]
در سوئیس که شدیداً بر حفظ اسرار بانکی تأکید دارد مبارزه با پول‌شویی چندان مورد توجه واقع نشده، زیرا انجام معاملات بانکی همواره سود هنگفتی برای مؤسسات مالی و بانکی این کشور به همراه آورده است. به عبارت دیگر، مؤسسات مذکور بیشتر به جلب سرمایه‌گذاری و جمع‌آوری وجوه توجه دارند تا به منشأ وجوه مورد معامله یا واریز شده به حساب‌ها؛ با این وصف بانکداری دولت مرکزی سوئیس صریحاً بانک‌ها را از پذیرش وجوه ناشی از اعمال مجرمانه و غیرقانونی منع نموده و مسئولان و کارکنان متخلف را قابل پیگرد قانونی دانسته، البته بی‌اطلاعی مسئولان از غیرقانونی بودن منشأ پول‌ها موجب رفع مسئولیت آنها است.[125]
سابقه‌ تاریخی رازداری بانکی سوئیس به سال 1943 و تلاش آلمان‌ها در یافتن محل سپرده‌گذاری‌های یهودیان باز می‌گردد. آوازه‌ی مقاومت مقامات بانکی سوئیسی در برابر خواسته‌ نازی‌ها در جهان پیچید و این کشور در کانون توجهات سپرده‌گذاران قرار گرفت. بعد از پایان جنگ دوم جهانی رازداری بانکی سوئیس با چالش روبرو شد و متفقین که خواستار مصادره دارایی‌های نازی‌ها بودند، مقامات بانکی سوئیس را تحت فشار قرار دادند.
امروزه نیز مسئله تأمین مالی گروه‌های تروریستی به این مسئله دامن زده است. در سال‌های اخیر، کانون انتقادات به رازداری بانکی سوئیس حول محور مسئله پول‌شویی بوده است. بر اساس قانون فدرالی که در سال 1997 تصویب شد، عمل پول‌شویی و تشویق به آن در سوئیس جرم جنایی محسوب می‌گردد. اما بانک‌ها از تصویب این قانون چندان خشنود به نظر نمی‌رسند، زیرا تصویب آن رازداری بانکی سوئیس را زیر سؤال می‌برد و نقطه عطفی در تاریخ بانکداری سوئیس محسوب می‌گردد.کمیسیون فدرال بانکداری سوئیس سازمانی است که مسئولیت نظارت بر فعالیت‌های بانکی را بر عهده دارد. این کمیسیون از بانک‌ها خواسته است تا دارایی‌هایی را که ظن آن می‌رود ناشی از فعالیت‌های پول‌شویی باشند، مورد بررسی قرار دهند.[126]
در هر حال، مسئله واقعی در رازداری بانکی سوئیس بنا به گفته دانیل زوبر بهلرمدیر کمیسیون بانکداری فدرال، وضع مالیات می‌باشد. در این زمینه نگرانی در خصوص سرمایه‌گذاران داخلی وجود ندارد، زیرا آنان در حال حاضر مالیات بر سود سهام و مالیات تکلیفی به میزان 35 درصد می‌پردازند. اما برای سرمایه‌گذاران خارجی تاکنون مالیاتی وضع نشده است. اعتماد بیش از حد به اظهارات مؤدیان مالیاتی در سوئیس باعث شده است بعضی از سرمایه‌داران از وضعیت کنونی سوءاستفاده کنند و قوانین را دور بزنند. اما دولت سوئیس از قوانینی که در این خصوص تصویب نموده است، اظهار ندامت نمی‌کند و خود را شریک جرم افراد در عدم پرداخت مالیات نمی‌داند. خلاصه این که سوئیس را می‌توان به عنوان یکی از کشورهایی که در آن پول‌شویی از طریق سیستم بانکی به شکل وسیع و گسترده آن صورت می‌گیرد نام برد.
موجودیت بانک‌هایی که در امر پول‌شویی دخالت دارند سبب شده است تا پول‌شویان به طرف این بانک‌ها روی آورند. در نتیجه این بحث به اختصار می‌توان گفت که؛ علت اصلی اینکه بانک‌ها به منظور ارتکاب جرایم در زمینه‌های مالی خصوصاً پول‌شویی، مورد توجه مرتکبین آن قرار می‌گیرند سه چیز است:
1- بانک‌ها به طور طبیعی و همگانی خدماتی را که برای یک فریب‌کار بین‌المللی، بسیار مفید و مهم است انجام می‌دهند، عملیات را تسهیل نموده و خطر را دفع می‌کنند؛
2- بانک‌های بزرگ، مؤسسات محترم و مشهوری هستند. لذا یک فرد فریب‌کار نیاز به ارتباط با یک بانک دارد تا مقداری از شهرت نیک بانک را بر روی عملیات خود منعکس نماید؛
3- دنیای بانکداری و مالی بین‌المللی محیطی است که می‌توان با استفاده از آن برای گول زدن و تأثیر گذاردن روی قربانی‌های بالقوه و نیش زدن به آنها به راحتی نقشه کشیده و آن را مورد اجرا قرار داد.[127]
بند دوم: استفاده از پوشش‌های تجاری مشروع
یکی دیگر از روش‌های مطمئن و رایج برای شست‌و‌شوی پول‌های آلوده و درآمدهای نامشروع استفاده از پوشش‌های تجاری مشروع است، که مجرمین از این راه سعی می‌ورزند تا منبع اصلی عواید و اموالی را که از راه‌های غیرقانونی و نامشروع به دست آورده‌اند مخفی نگهدارند. این کار به روش‌های متعددی انجام می‌پذیرد. مثلاً باندهای قاچاق مواد مخدر ممکن است با ایجاد مغازه‌ها و مراکزی که پول نقد فراوانی از مشتری می‌گیرند، همانند رستوران‌ها، کازینوها، پول ناشی از مواد م
خدر و یا هر عمل مجرمانه دیگری را جزء درآمد این مراکز عنوان کرده و آن را بدون مشکل به حساب‌های بانکی خود واریز نمایند. جالب توجه این است که در این روند حتی ممکن است برای این پول‌ها به عنوان درآمد مشمول مالیات، مالیات هم پرداخت نمایند و به این ترتیب هرگونه سوءظن را از بین ببرند.
توسل به عملیات مجازی و صورت حساب‌های نادرست هم یکی از شیوه‌های معمول پول‌شویی است. با استفاده از این روش در یک مورد تهیه صورت حساب‌های ساختگی برای صادرات میوه در لندن باعث شده بود که 46 میلیون دلار حاصل از قاچاق هروئین به بانکی در سوئیس واریز گردد.[128]
یکی دیگر از شیوه‌هایی که در این قسمت می‌توان از آن نام برد، خرید ملک و سهام بی‌نام است. یک دلال خلاف‌کار در کشورهایی که مقررات شدید دارند، می‌تواند پرونده‌ی تطهیر پول را تسریع نماید و با واسطه‌ای که قبلاً توافق نموده وجه نقد وارد شده به کشور را برای خرید سهام یا اوراق قرضه به کار بگیرد. این سهام می‌تواند تحت هر نام یا شرکت ثبت گردد. در مورد اوراق قرضه‌ای که به عهده‌ی دارنده‌ی آن صادر می‌شود هیچ ثبتی هم لازم نیست.[129]
نهاد جهانی عملیات اقدام سریع مالی پیشنهاد‌هایی را در این زمینه ارائه کرده از جمله آنکه شرکت‌ها سهام بی‌نام را حذف کنند یعنی گواهی مالکیتی که به شخص دارنده آن اجازه می‌دهد بدون نام، مالک شرکت شناخته شود و یا اینکه شرکت‌ها مالکان خود را معرفی کنند که بسیاری از کشورهای ثروتمند به دلیل منافع خود با این اقدامات موافق نبوده‌اند.[130] امروزه خرید و فروش سهام شرکت‌ها از طریق اینترنت تحولی بزرگ در معاملات سهام شرکت‌ها ایجاد کرده است و هرکس بدون واسطه می‌تواند برای خود سهام بخرد. در امریکا روزانه 640 ملیون سهم معامله می‌شود و میزان معاملات روزانه سهام در خاور دور و اروپا حدود یک میلیارد دلار است.[131]
استفاده از خرید و فروش آثار هنری هم وسیله‌ی مناسبی برای تطهیر پول ناشی از درآمدهای غیرقانونی، از طریق تبدیل آن به آثار هنری است. بازار هنر یک بازار متنوع بین‌المللی است که نظارت چندان بر آن وجود ندارد. ضمن آنکه آثار هنری از معیار مشخصی برای قیمت‌گذاری برخوردار نمی‌باشد، یک تابلوی نقاشی می‌تواند به ارزش میلیون‌ها دلار خرید و فروش گردد.
به عنوان نمونه در 14 دسامبر 1994 زنی که نماینده یکی از کارتل‌های مهم مواد مخدر بود، دو مأمور مخفی آمریکایی را که ظاهراً دلال خرید آثار هنری بودند ملاقات کرد و آنها با هم به آتلانتا رفتند تا تابلوهای نقاشی آن زن را به خریداران فرضی بفروشند. گفته می‌شود که این تابلوها حداقل 20 میلیون دلار ارزش دارند. زن در موقع مقرر دستگیر و تابلوهای نقاشی توسط دادستان آمریکا که رئیس عملیات بود از طریق شبکه‌های تلویزیونی به سراسر دنیا نشان داده شد. تا ارزش کار مأمورین آمریکا در گرفتن این تابلوهای قیمتی و دستگیر کردن مجرمان نشان داده شود. البته بعدها مشخص شد که این تابلوها جعلی بوده و کسی که هم از کارتل مواد مخدر و هم از مأموران زرنگ‌تر بوده سر هر دو را کلاه گذاشته است.[132]
نمونه‌ی دیگر در استفاده از هنر در پول‌شویی، در مورد کسی است که از یک نقاش فرانسوی خواسته بود تا تصاویری را برای ویژگی نقاشی کند و در مقابل هر یک دو صد پوند دریافت نماید. ویژگی پس از از بین بردن این نقاشی‌ها و تهیه سند جعلی وانمود کرد که این نقاشی‌ها را به بهای 2000 پوند فروخته است و تفاوت بین این دو مبلغ را که در واقع پول ناشی از مواد مخدر بود، به حساب بانکی خود واریز نموده بود، طبیعی است که حتی در صورت مشکوک شدن پلیس و استعلام از نقاش فرانسوی، وی تأیید می‌کرد که برای کشیدن هر نقاشی مبلغ 200 پوند اخذ کرده است.[133]
«دولت آمریکا برای مبارزه با پول‌شویی از طریق تجارت‌‌های مشروع مطابق بخش 6050 قانون مالیات کسانی را که مشغول کسب و تجارتی بوده و در یک معامله (یا دو یا چند معامله‌ مرتبط) بیش از 10 هزار دلار پول نقد دریافت می‌دارند موظف به گزارش کردن موضوع به مسئولان اداره مالیات کرده است.[134]
بند سوم: استفاده از پناهگاه‌های پولی و مالیاتی
کم و بیش در تمامی کشورهای دنیا، عمل شست‌و‌شوی پول صورت می‌گیرد. زیرا هیچ کشوری را نمی‌توان پیدا کرد که از بلیه جرم و کسب درآمد از طریق آن و سعی در پنهان‌سازی عواید در امان باشد. اما در برخی کشورها به واسطه‌ تسهیلات مؤسسات مالی و قوانین کنترل ارزی، پاکسازی بیشتر به وقوع می‌پیوندد. به طوری که همه روزه مقادیر هنگفت عواید ناپاک جهت پاکسازی از سراسر دنیا رهسپار این کشورها می‌شود.
برشمردن کشورهای چند به عنوان پناهگاه‌های پول نیز چندان آسان نمی‌باشد و ملاحظاتی چند، از جمله ملاحظات سیاسی مانعی در این راه محسوب می‌گردد. با فرض نادیده گرفتن این مانع عمده، گستره‌ی چنین کشورهایی بر حسب تعریفی که کشور برشمارنده از پاکسازی پول و پناهگاه‌های مالیاتی دارد، تغییر می‌یابد. در نتیجه هر کشوری ممکن است در فهرست اعلامی خود کشورهای خارجی را نام ببرد با این وجود کشورهای چند در فهرست غالب کشورها به چشم می‌خورند.[135]
از جمله کشورهایی که مبادرت به نام بردن برخی از این پناهگاه‌های پولی نموده کشور استرالیا می‌باشد. اداره (گزارش معاملات نقدی) استرالیا ابتدا کشورهای زیر را به عنوان منبع مواد مخدر یا کشورهای ترانزیت نام می‌برد که از طریق آنها مقادیر زیادی عواید حاصل می‌گر
دد:
«افغانستان، بولیوی، لبنان، مالزی، پاکستان، پرو، فیلیپین، تایلند، ترکیه، ونزوئلا.» سپس کشورهای زیر را به عنوان تسهیل کننده پاکسازی پول و گریز از مالیات به واسطه قوانین شدید رازداری بانکی، به عنوان پناهگاه‌های مالیاتی ذکر می‌کند: «باهاما (بین قسمت غربی اقیانوس اطلس- نزدیک فلوریدا و دریای کارائیب)، برمودا (بین قسمت غربی اقیانوس اطلس- نزدیک واشنگتن و دریای کارائیب)، جزایر ویرجین انگلیس، (بین دریای کارائیب و اقیانوس اطلس- نزدیک پرتوریکو)، جزایر کایمن (از جزایر دریای کارائیب در جنوب کوبا)، جزایر کوک (واقع در قسمت مرکزی اقیانوس آرام، شرق ساموآی غربی)، گرنادا (واقع در دریای کارائیب در شمال ونزوئلا)، هنگ کنگ، لیبریا، لیختن اشتاین (کشوری در اروپا بین اطریش و سوئیس)، لوکزامبورک، نائورد (واقع در قسمت غربی- مرکزی اقیانوس آرام، بین جزایر مارشال و سلیمان)، آنتیل هلند، پاناما، سوئیس، تونگاه (واقع در اقیانوس آرام در جنوب ساموآی غربی).[136]
اداره‌ مذکور که به ذکر این کشورها می‌پردازد، توصیه می‌کند سیستم‌های بانکی دیگر کشورها، معاملات با کشورهای فوق را مورد مداقه قرار دهند تا مشخص شود آیا معامله‌ انجامی، در زمره معاملاتی است که باید در مورد آن مبادرت به ارائه گزارش معامله مشکوک شود یا خیر؟
حدود 10 سال قبل مقامات ایالات متحده، کشور کانادا را به عنوان یک مرکز مهم پاکسازی پول توصیف کرده‌اند و یک کمیته پارلمانی انگلیس اظهار داشت که لندن یک مرکز بانکی برای پول حاصل از مواد مخدر می‌باشد.[137]
همچنین «اروگوئه» نقش مهمی را در مجموع فعالیت‌های بزهکارانه در زمینه مواد مخدر ایفا می‌کند. این کشور در حقیقت مانند سوئیس نوعی بهشت بانکی است، که در زمینه شست‌و‌شوی پول‌های آلوده قاچاقچیان مواد مخدر به کار گرفته می‌شود. این فعالیت جنبه فراملی به خود گرفته است.
زیرا در آن هم برزیل و هم اروگوئه هر دو شرکت دارند. لازم به تذکر است که اعتماد کامل به چنین فهرست‌هایی منطقی نیست. مگر به عنوان راهنمایی ناقص به سوی کشورهایی که احتمالاً مسئله‌دار هستند. زیرا چنین فهرست‌هایی غالباً بر تجربیات گذشته تکیه می‌کنند و سیر زمان و تحولات پدید آمده در باب موضوع را مورد توجه قرار نمی‌دهند. به علاوه بسیاری از کشورها وجود دارند که واجد قوانین رازداری تجاری و بانکی شدید می‌باشند یا در رسیدگی به جرایم یقه سپیدها، از جمله پول‌شویی، همکاری مؤثری به عمل نمی‌آورند، اما نامشان در زمره پناهگاه‌های مالیاتی ذکر نشده است.
امروزه مراکز مالی نوین خارجی بیش از پیش در حال رشد و تظاهر هستند که نباید نادیدیه گرفته شوند. در این مورد صندوق بین‌المللی پول در سال 1982 اظهار نمود که کشورهای آفریقایی ساحل عاج و کنیا، قوانین خاصی وضع نموده‌اند تا سرمایه‌های خارجی را در کشورشان جذب نمایند.

ه میزان یک چهارم عواید حاصل از جرم محکوم می‌شود.
اما آیا هر شریک به میزان یک چهارم عواید حاصل از ارتکاب جرم محکوم می‌شود و یا مجموعا شرکا به یک چهارم عواید حاصله بعنوان جزای نقدی محکوم می‌شوند؟ با توجه به ماده 125 قانون مجازات اسلامی ایران، بهتر است بگوییم مجازات شریک، مجازات فاعل مستقل آن جرم است پس هر یک از شرکا به نحو انفرادی به یک چهارم عواید حاصل از جرم به عنوان جزای نقدی محکوم می‌شوند.
قانون جلوگیری از پول‌شویی افغانستان در بند 4 فقره 1 ماده 4، مشارکت، داشتن ارتباط یا همدستی در ارتکاب جرم را ارتکاب جرم پول‌شویی تلقی کرده و لذا مجازات مرتکب پول‌شویی را برای شرکا در نظر گرفته است. مطابق ماده 52 قانون مذکور، مرتکب جرم پول‌شویی حسب احوال به جزای حبس 2 تا 10 سال و جزای نقدی که از پنجاه هزار افغانی کمتر و از پنج ملیون افغانی بیشتر نباشد محکوم می‌گردد.
معاونت یعنی بدون آنکه کسی شخصا به ارتکاب جرم منتسب به مباشر اقدام کرده باشد ولی با رفتار خود عامدا وقوع جرم را تسهیل نموده و یا مباشر را به ارتکاب جرم برانگیخته باشد.[166] به تعبیر دیگر معاون جرم در عملیاتی که مباشر یا شرکا جرم انجام می‌دهند، دخالتی نداشته، بلکه فقط به مباشر یا شرکا جرم در ارتکاب آن کمک و مساعدت کرده و یا وقوع جرم را تسهیل می‌کند.
عنصر مادی معاونت در جرم در حقوق ایران در ماده 126 قانون مجازات اسلامی بیان شده که عبارت است از ترغیب، تهدید، تطمیع، یا تحریک به ارتکاب جرم، تسهیل و یا ارائه وسایل و طرق ارتکاب جرم. در حقوق افغانستان عبارت “اتفاق در جرم”، “به جای معاونت در جرم” استفاده می‌شود و ماده 49 قانون جزای افغانستان اتفاق در جرم را تسهیل جرم و تجهیز نمودن مرتکب تعریف می‌کند.
با توجه به اینکه جرم پول‌شویی یک جرم سازمان یافته است، کسانی هستند که با طراحی، مدیریت، تسهیل، ارائه طریق و یا نقشه، وقوع جرم را موجب می‌شوند. به عبارت دیگر می‌توان گفت معاونت نقش مهمی در جرم پول‌شویی دارد و تمام شرکا و مباشرین تحت مدیریت افرادی، مرتکب جرم پول‌شویی می‌شوند. در قانون مبارزه با پول‌شویی ایرن معاونت و مجازات آن مشخص نشده است و از آنجا که معاون، در پول‌شویی نقشی اساسی دارد شایسته بود که قانونگذار ایران، معاونت در پول‌شویی و مجازات آن را در قانون مشخص می‌کرد؛ از این رو در مورد مجازات معاون باید به ماده 127 قانون مجازات اسلامی ایران مراجعه نمود.
اما قانون جلوگیری از پول‌شویی افغانستان در رابطه با معاون جرم پول‌شویی احکامی را در ماده 4 این قانون در نظر گرفته است. فقره 4 ماده 4 اشعار می‌دارد شخصی که برای مرتکب جرم پول‌شویی تسهیلات، اسباب و وسایل فراهم نماید و یا مرتکب را تشویق و یا مشورت دهد، معاون محسوب می‌شود. همچنین بند 4 فقره 1 ماده 4 تشویق، تسهیل یا مشورت دهی در زمینه ارتکاب پول‌شویی را نیز جرم پول‌شویی می‌پندارد و لذا کسی که تشویق، تسهیل یا مشورت دهی نماید مرتکب جرم پول‌شویی شده است. بنابراین معاونت در جرم پول‌شویی، طبق قانون افغانستان، جرم پول‌شویی محسوب و معاون نیز به مجازات مباشر جرم پول‌شویی محکوم خواهد شد.
مطابق ماده 127 قانون مجازات اسلامی ایران، معاون نیز باید علم و آگاهی از ماهیت جرم مورد نظر مباشر یا شرکا داشته باشد؛ به عبارت دیگر معاون باید عالما و عامدا به مباشر یا شرکا مساعدت و یا وقوع جرم را تسهیل کرده باشد. در قانون جلوگیری از پول‌شویی افغانستان نیز ماده 4 داشتن علم و اطلاع معاون از اینکه وجوه و دارایی‌ها، عواید ناشی از جرم بوده را برای تحقق عنصر معنوی معانت لازم می‌داند.
شروع به جرم مرحله‌ای از اجرای عملیات مجرمانه است که در آن مانعی خارج از اراده مرتکب دخالت کرده، از وقوع جرم تام جلوگیری می‌کند. به عبارت دیگر شروع به جرم مرحله منقطع شده انجام یافتن عملیات اجرایی است که بر اثر دخالت عاملی خارج از اراده مرتکب، ایجاد شده است. در تعریف شروع به جرم اختلاف عقیده خاصی وجود ندارد و آنچه موجب اختلاف است تشخیص و تعیین مرز‌ها و مصادیق عملیات اجرایی در جرایم گوناگون است.[167] برخی نیز گفته‌اند عبور از قصد مجرمانه و عملیات مقدماتی و ورود در مرحله اجرایی جرم را به نحوی که اعمال انجام شده متصل به جرم باشد، شروع به جرم می‌گویند.[168]
در مورد شروع به جرم پول‌شویی با توجه به ماده 122 قانون مجازات اسلامی ایران امکان تحقق شروع به جرم وجود دارد یعنی اگر کسی شروع به انجام اعمالی که قانونگذار ذکر نموده کند ولی در حین ارتکاب دستگیر شود شروع به جرم محقق شده اما چنانچه اقدامات انجام شده، جرم باشد، شخص محکوم به مجازات همان جرم می‌شود به طور مثال جعل اسناد و هویت جعلی برای دریافت خدمات پایه از بانک‌ها و موسسات اعتباری و مالی؛ و با توجه به اصل قانونی بودن جرم و مجازات و عدم ذکر مجازات برای شروع به جرم پول‌شویی در قانون مبارزه با پول‌شویی ایران، باید گفت اگر شخصی صرفاً مرتکب شروع به جرم پول‌شویی شود درحالی که این شروع به جرم یک جرم مستقلی نباشد از این حیث قابل مجازات نیست.[169]
اما در حقوق افغانستان، قانون جلوگیری از پول‌شویی مصوب 1393، بند 2، 3 و 4 فقره 1 ماده 4، شروع به پول‌شویی را جرم‌انگاری کرده و آن را در حکم جرم پول‌شویی دانسته و مجازات مرتکب جرم پول‌شویی را برای شروع کننده جرم پول‌شویی در نظر گرفته است.
فقره 1 ماده 4:
1- شخص در حالات آتی با داشتن علم، اطلاع یا شک در مورد اینکه وجوه و
دارایی‌ها، عواید ناشی از جرم بوده، مرتکب جرم پول‌شویی شناخته می‌شود:
-…
– اقدام به منظور پنهان نمودن یا تغییر شکل دادن ماهیت واقعی، منبع، موقعیت یا انتقال حق مالکیت وجوه و دارایی‌ها یا سایر حقوق
– اقدام به تحصیل، تصرف یا استفاده از وجوه و دارایی‌ها
– اشتراک، داشتن ارتباط یا همدستی در ارتکاب جرم و اقدام به آن و تشویق، تسهیل یا مشوره دهی در زمینه ارتکاب هر یک از جرایم مندرج در بند 1، 2 و 3 این فقره.
مبحث سوم: عنصر روانی
جرم، مانند سایر پدیده‌های حقوقی امری اعتباری است که از آن جمله، اعتبار قانونگذار برای تحقق آن شرط است. بنابراین برای تحقق جرم، علاوه بر وقوع خارجی و عینی رفتار مجرمانه مورد نظر قانونگذار، لازم است رفتار ارتکابی همراه با علم و اراده مرتکب همراه باشد. از آنجا که اصولا قانونگذار برای جرایم عمدی مجازات تعیین می‌کند و به طور استثنایی در مورد اعمال غیرعمدی شهروندان، مبادرت به جرم‌انگاری می‌نماید، اثبات عمدی بودن جرم ارتکابی بر عهده شاکی یا مدعی العموم است. البته مراحل ذهنی قصد مجرمانه و به طور کلی رکن روانی، مقدم بر ارتکاب عینی رفتار مجرمانه صورت می‌گیرد و در واقع رفتار مرتکب تبلور خارجی ذهنیت اوست. لذا تحقق بعضی از مراحل رکن روانی، از نظر زمانی مقدم بر تحقق اجزای رکن مادی است؛ هرچند این عناصر باید مقارن با رفتار مادی هم وجود داشته باشند. اما هیچ گاه وجود سوء نیت پس از اجرای رفتار مجرمانه، برای تحقق جرم کافی نیست.هم زمانی سوء نیت و رفتار مجرمانه، نه تنها از اوضاع و احوال مقارن واقعه، مانند ورود به یک خانه بدون مجوز صاحب خانه، ثابت می‌شود؛ بلکه ممکن است اعمال بعدی، مانند اخفای مال مسروق یا خارج کردن آن از معرض تفتیش و بازرسی و یا خودداری از رد آن به صاحبش، همراه با ادعای مالکیت آن، دلالت بر آن داشته باشد. رکن روانی از مباحث بین جرم تام و شروع به جرم است، بنابراین در تحقق شروع به جرم نیز احراز عناصر رکن روانی جرم تام، لازم است.
در مورد تعریف رکن روانی اتفاق نظر وجود ندارد. خواه سوءنیت را اراده ارتکاب فعل یا اراده ترک فعل به قصد تحقق نتیجه مجرمانه بدانیم و خواه آن را علم به ارتکاب عمل یا خودداری از انجام عمل ناقض قانون کیفری بدانیم، فقط رفتار کسی متصف به عناوین مجرمانه می‌شود که صاحب اراده و علم باش و الا اگر مرتکب قاصد و عالم نباشد، عملش واجد رکن روانی نیست. با توجه به پذیرش فرض «علم همگانی به قانون»، مقصود از معرفت فاعل، علم او نسبت به عملی است که انجام می‌دهد، نه عملش به حکم قانون و حرمت عمل ارتکابی. به این علت اگر کسی مرتکب عمل خلاف قانون شود و نسبت به آنچه انجام می‌دهد علم داشته باشد، عمد یا سوءنیت او محرز است؛ خواه علم به حکم قانون و حرمت عمل ارتکابی داشته یا نداشته باشد. البته این سخن در مورد جرایم مستوجب حد صدق نمی‌کند و فقها در این باره علم حکمی را نیز لازم دانسته و فقدان آن را موجب سقوط حد می‌دانند.[170] هر چند از نظر حقوقی فرقی بین حد و تعزیر به این لحاظ نباید وجود داشته باشد و در حدود هم پس از تصویب قانون و انتشار آن، فرض علم همگانی باید رعایت شود در نتیجه در رابطه با جرایم تعزیری می‌توان به فرض علم همگانی با قانون استناد کرد.[171]
با این وجود، برخی حقوق‌دانان به طور کلی در جرایم عمدی، علاوه بر وجود اراده آزاد در انجام رفتار مجرمانه و عمد بر ارتکاب آن، علم حکمی را نیز لازم دانسته‌اند و جرمی را که بدون علم به حکم قانون انجام می‌شود، غیرعمد محسوب می‌کنند. مهم آن است که مرتکب بداند چه کاری را انجام می‌دهد و نسبت به عمل ارتکابی و کیفیت آن آگاهی داشته باشد و انجام دادن فعل یا ترک آن ارادی باشد. گفتیم برای تحقق هر جرم، حصول رکن روانی لازم است، هرچند واقعیت خارجی جرم مشتمل بر حدوث رکن مادی است؛ اما بدون پیش‌بینی ممنوعیت آن در قانون، جرم کامل نیست. به عبارت دیگر عملی جرم است که مرتکب، رفتار مجرمانه پیش‌بینی شده در قانون را با سوء نیت و با قصد تحقق نتیجه مترتب بر آن (رکن روانی)، انجام دهد.
به این ترتیب برای تحقق رکن روانی جرم پول‌شویی، عناصر زیر باید تحقق یابند:
1- سوءنیت عام یا خواست مرتکب به انجام رفتار مجرمانه

ردش وجوه یا گردش حساب مشتری داشت که با استخراج اینگونه گزارشات از فعالیت‌های نقدی مشتری و تطبیق آنها با اطلاعاتی که مشتری به هنگام افتتاح حساب به بانک داده‌اند، می‌توان موارد مشکوک را شناسایی نمود. به عنوان مثال انتقالات نقدی یا الکترونیکی که روزانه به حساب مشتری واریز می‌شوند که مجموع آن از سقف تعیین شده در مقررات مبارزه با پول‌شویی بیشتر و یا نزدیک به آن باشد و یا زمانی که سرعت گردش وجوه یا گردش حساب مشتری که منعکس کننده بدهکاری و بستانکاری حساب مشتری و دفعات بدهکاری و بستانکاری مشتری است در صورتی که گردش حساب بسیار بالا و غیرمعمول باشد قابل شناسایی است.[175]
در قوانین مبارزه با پول‌شویی ایران و افغانستان در رابطه با موارد مشکوک قراین و اماراتی ذکر شده است مانند ماده14 و 18 قانون مبارزه علیه تطهیر پول افغانستان که معاملات پیچیده و به صورت غیرمعمول بزرگ و یا معاملاتی که هدف واضح اقتصادی ندارند و یا معاملاتی که به نظر می‌رسد با هم در ارتباط هستند را از جمله موارد مشکوک دانسته است. همچنین بند “و” ماده 1 آیین نامه اجرایی قانون مبارزه با پول‌شویی که در رابطه با موارد مشکوک قراین و اماراتی را ذکر نموده‌اند که موارد ذکر شده در این قوانین بیشتر جنبه تمثیلی داشته و در رابطه با معاملات مشکوک است.
از جمله رفتار‌ها و موارد مشکوک به پول‌شویی از طریق بانک‌ها و موسسات مالی اعتباری که لازم است نسبت به آنها هشیار و آگاه بود و به مراجع ذی‌صلاح گزارش داده شود عبارتند از:
– وجود انواع حساب به نام مشتری در بانک یا موسسه اعتباری واحد در یک منطقه
– افتتاح حساب‌های متعدد و سپرده گذاری در آنها
– گردش عملیات بسیار بالای حساب که تناسبی با حرفه مشتری ندارند
– سپرده گذاری به دفعات و برداشت یک جا و عمده
– ارائه چک‌های ظهر نویسی شده متعدد به بانک برای وصول به حساب مشتری
– مراجعات متعدد به صندوق امانات بانک
– پیشنهاد رشوه برای انجام عملیات مشکوک
– امتناع مشتری از ارائه اصل مدارک هویتی
– بروز وقفه در ارائه مدارک ثبتی شرکت
– تبدیل اسکناس‌های ریز به اسکناس‌های درشت در حجم بالا
– تقاضای انتقال وجوه ارزی با مبالغ بالا به خارج از کشور بدون ارتباط با حرفه مشتری
– تغییر ناگهانی الگوی مبادلات ارزی مشتری و عدم تطابق آن با فعالیت‌های معمول وی
– ورود یا سپرده گذاری مبالغ قابل توجه وجوه به حساب مشتری از طریق چک‌های بانکی، حواله ویا انتقال تلفنی نا متناسب با نوع کار و فعالیت اقتصادی صاحب حساب
– تفاوت قابل توجه الگوی سپرده نقدی یک بنگاه خرده فروشی در یک محله با بنگاه مشابه در همان محل
– نقل و انتقال غیرمعمول وجوه بنی حساب‌های مرتبط
– تقاضای مبالغ قابل توجه چک بانکی، حواله یا چک‌های مسافرتی توسط مشتری.[176]
بند دوم: ضمانت اجرای کیفری
از قدیم الایام اولین روشی که برای پیشگیری از جرم به نظر جامعه می‌رسید مجازات بزهکاران بود. در حال حاضر نیز هر چند شیوه‌های گوناگون برای پیشگیری از جرایم ایجاد شده است ولی باز هم یکی از اهداف مجازات، بازدارندگی آن است. بر همین اساس یکی از مسائلی که در پیشگیری از پول‌شویی باید به آن توجه کرد بحث اتخاذ مجازات‌های متناسب با این جرم است به گونه‌ای که بتواند حتی الامکان از تکرار این جرم در آینده جلوگیری کند. در این گفتار به بررسی مجازات‌هایی که می‌توان در جرم پول‌شویی از آنها استفاده کرد خواهیم پرداخت.
1- مجازات‌های اصلی
برای هر جرمی نسبت به نوع جرم، مجازاتی در قانون به عنوان مجازات اصلی تعیین می‌شود و هر مجازاتی هدفی را دنبال می‌کند که یا با هدف سرکوب گرایانه و یا با هدف جلوگیری از تکرار و یا اهداف دیگر است. مجازات اصلی که برای جرم پول‌شویی در قوانین پول‌شویی ایران و افغانستان در نظر گرفته شده است حبس و مجازات مالی است که در ادامه به آنها پرداخته شده و مورد بررسی قرار می‌گیرند.
1-1- حبس
حبس از مجازات‌هایی بوده است که از قدیم الایام وجود داشته و مورد استفاده قرار می‌گرفته است. البته در طول زمان شیوه‌های اجرای این مجازات متفاوت بوده است. در حال حاضر دیگر زندان سیاهچالی نیست که مخالفین و مجرمین برای همیشه در آنجا نگهداری شوند و تا زمان مرگ در آن باقی بمانند بلکه امروزه به مجازات حبس به عنوان شیوه‌ای برای اصلاح مجرمین نگریسته می‌شود. برای مجازات حبس و اصولا کلیه مجازات‌ها اهدافی را ذکر کرده‌اند مانند هدف ارعابی و هدف اصلاحی مجازات‌ها.

شد. در جرایمی که هدف اصلی مرتکب از انجام آن کسب منفعت مالی یا مال است مصادره خاص اجرا می‌شود به این نحو که تمامی اموالی که مرتکب از جرم به دست آورده است مصادره می‌شود. به عنوان مثال بند 1 ماده 119 قانون جزای افغانستان مقرر می‌دارد «محكمه می‌تواند… به مصادره اشیائی كه از ارتكاب جرم بدست آمده یا در ارتكاب آن استعمال گردیده و یا به قصد استعمال در ارتكاب جرم تهیه شده باشد حكم نماید». مصادره خاص از این حیث که بر خلاف مصادره عام بین اموال مشروع و نامشروع تمایز قائل می‌شود مناسب‌تر است و اصول انصاف و عدالت را بهتر تامین می‌کند.
البته مجازات مصادره در قانون جزای افغانستان در جمله مجازات‌های تکمیلی دانسته شده است و در ماده یکصد و هفتم از فصل 3 این قانون، مصادره در کنار نشر حکم و محرومیت از بعضی حقوق و امتیازات آورده شده است ولی در قانون مجازات اسلامی ایران، ماده 19 مجازات‌های تعزیری که از مجازات‌های اصلی این قانون است را به هشت درجه تقسیم کرده است و مصادره اموال را به عنوان مجازات درجه یک تعزیری قرار داده است.
وجود مجازات مصادره در جرایم مالی بسیار مهم است زیرا در صورتی که اموال حاصل از جرم مصادره نشود انگیزه محکمی برای مجرم ایجاد خواهد شد که به این گونه جرایم دست بزند. خصوصاً اگر میزان جزای نقدی تعیین شده برای جرایم مالی از میزان عواید ناشی از جرم بیشتر باشد انگیزه مجرمین بسیار قوی‌تر خواهد بود. بر همین اساس در تمامی جرایمی که مجرم به منافعی دست می‌یابد ضبط آن منافع از مجازات‌های اصلی مقرر در قانون است.
لذا در قانون مبارزه با پول‌شویی نیز مجازات مصادره پیش‌بینی شده است. استرداد درآمد و عواید حاصل از ارتکاب جرم مشتمل بر اصل و منافع حاصل و اگر موجود نباشد مثل یا قیمت آن مجازاتی است که برای مجرم تعیین شده است بر اساس این ماده اصل مال حاصل از جرم و منافع حاصل از آن در صورتی که موجود باشد عینا و در صورتی که موجود نباشد مثل یا قیمت آن بر حسب این که مال مثلی باشد یا قیمی مصادره می‌شود.
به نظر می‌رسد این ضبط مدنی است و نه کیفری، چون استرداد اموال ضبط شده به صاحب حق پیش‌بینی شده است، در نتیجه در صورت پیدا نشدن صاحب دارایی، آن اموال جزء اموال بلامالک محسوب شده و بر اساس قوانین مربوطه نسبت به آن اقدام می‌گردد در حالی که در ضبط کیفری، مال به دولت تعلق می‌گیرد.[188]
باید توجه داشت مسئله مهمی که در مصادره مشکل ایجاد می‌کند زمانی است که مالکیت اموال، منتقل شده است. در صورتی که مجرم مال حاصل از جرم را منتقل نماید، در هر حال باید این اموال نیز مورد مصادره قرار گیرد چرا که اصولا یکی از طرق پول‌شویی انتقال عواید حاصل از جرم است و بر همین اساس نمی‌توان آن را مانع مصادره دانست در حالتی که مجرم و منتقل الیه که با سوء نیت معامله را انجام می‌دهند شکی نیست که باید مصادره انجام شود چرا که مصادره بر شخص تحمیل نمی‌شود بلکه در واقع بر مال تحمیل می‌شود و مال در مالکیت هر کسی باشد مصادره خواهد شد. در این رابطه تبصره یک ماده 9 قانون مبارزه با پول‌شویی ایران مقرر می‌دارد: «چنانچه عواید حاصل به اموال دیگری تبدیل یا تغییر یافته باشد، همان اموال ضبط خواهد شد».
قانون مبارزه علیه تطهیر پول افغانستان نیز برای مبارزه پول‌شویی، علاوه بر حبس و جزای نقدی، مجازات مصادره را در نظر گرفته است و وجوه و دارایی‌هایی که به منظور ارتکاب جرم مورد استفاده قرار گیرند و یا حتی قصد استفاده از آن را داشته باشند، مصادره خواهد نمود. البته بخش آخر بند 3 فقره 1 ماده 39 قانون مذکور نشان دهنده تصمیم قاطع قانونگذار افغانستان برای ریشه کن کردن تطهیر پول در افغانستان است زیرا مطابق ماده 39 حتی در صورتی که مرتکبین قصد استفاده از دارایی‌هایی در راستای انجام پول‌شویی داشته باشند، آن وجوه و دارایی‌ها مصادره خواهد شد.
مواردی که وجوه تطهیر شده، با دارایی‌های دیگری مخلوط شده باشد و یا به دیگری منتقل شده و یا تبدیل گردیده باشد را نیز قانون افغانستان پیش‌بینی کرده و آنها را مشمول حکم مصادره قرار داده است و در صورتی که مالکیت آنها به شخص دیگری انتقال یافته باشد نیز مصادره خواهد شد مگر اینکه مالک ثابت نماید از غیرقانونی بودن آنها مطلع نبوده و در قبال آن اموال قیمت مناسبی را پرداخته باشد؛ همچنین اموال تطهیر شده اگر با اموالی مخلوط شود که از منشأ مشروع به دست آمده باشد، میزان اموال مشمول حکم، معادل وجوه حاصله از جرم خواهد خواهد بود.
ماده 39 قانون مبارزه علیه تطهیر پول و عواید حاصل از جرایم افغانستان:
«(1) وجوه یا دارایی‌های ذیل در صورت محکومیت شخص به ارتکاب یا اقدام به ارتکاب جرم پول‌شویی، تمویل تروریزم یا جرم اصلی، از طرف محکمه ذی‌صلاح مصادره می‌گردد:
1- عواید ناشی از جرم بشمول وجوه یا دارایی‌هایی که به شکل مستقیم یا غیرمستقیم از عواید مجرمانه بدست آمده یا با چنین عایداتی مخلوط یا از آن مشتق گردیده و یا از تبادله آن بدست آمده باشد
2- وسایل و امکاناتی که در ارتکاب جرم پول‌شویی، تمویل تروریزم یا جرم اصلی مورد استفاده قرار گرفته باشد یا قصد استفاده از آنها برای این منظور وجود داشته است
3- وجوه یا دارایی‌هایی که عواید ناشی از جرم بوده و دارایی‌هایی که به منظور ارتکاب جرایم مندرج در قانون جلوگیری از تمویل تروریزم استفاده شده یا قصد استفاده آن موجود بوده یا برای ارتکاب آنها اختصاص یافته است
4- وجوه یا دارایی‌های مندرج
در این ماده که به شخص دیگری منتقل گردیده باشد، مگر اینکه مالک در محکمه ثابت نماید که در مقابل چنین وجوه و دارایی‌ها قیمت مناسب را پرداخته یا آن را در بدل خدمات معادل به ارزش آن یا از طرق مشروع دیگری بدست آورده و از غیرقانونی بودن منشأ چنین وجوه و دارایی‌هایی، آگاهی نداشته است
(2) هرگاه وجوه یا دارایی‌هایی که بصورت مستقیم یا غیرمستقیم از عمل جرمی حاصل گردیده با وجوه و دارایی‌هایی که از منابع مشروع بدست آمده مخلوط باشد، حکم مصادره چنین وجوه و دارایی‌هایی به اندازه‌ای صورت می‌گیرد که با ارزش عواید وجوه و دارایی‌های حاصله از جرم، مطابق ارزیابی محکمه معادل باشد
(3) هرگاه وجوه یا دارایی‌هایی که حکم به مصادره آن صادر گردیده، در دسترس نباشد، حکم به مصادره وجوه و دارایی‌های معادل آن صادر می‌گردد
(4) در حکم مصادره، اندازه وجوه یا دارایی‌های قابل مصادره و تفصیلات ضروری جهت تشخیص و تعیین محل آنها مشخص می‌گردد».
قانون مبارزه با تطهیر پول افغانستان در رابطه با سازمان‌های جنایتکار، یعنی مجرمینی که به صورت سازمان یافته و با هدف رسیدن به منافع مالی دست به ارتکاب جرم می‌زنند نیز مجازات مصادره را در نظر گرفته است. قانونگذار افغانستان در قانون مذکور نشان داده است که در رابطه با جرایم سازمان یافته خصوصاً جرم تطهیر پول به صورت جدی قصد مبارزه با این گونه جرایم را دارد و برای رسیدن به این هدف، در صورت شناسایی یک سازمان جنایتکار، تمامی وجوه و دارایی‌های سازمان را مصادره خواهد کرد. حتی اگر ارتکاب جرم توسط سازمان، اثبات نشده باشد، صرف تشکیل سازمان با هدف ارتکاب جرم، برای مصادره اموال آن کفایت می‌کند.
تعریفی که قانون مبارزه علیه تطهیر پول افغانستان از سازمان جنایتکار در بند 8 ماده 3 ارائه کرده است به این صورت است: «گروه متشکل از دو و یا بیشتر از دو عضو میباشد که به هدف حصول مستقیم یا غیرمستقیم وجوه، دارایی‌ها یا هر نوع منافع مالی یا غیرمالی، متفقاً به ارتکاب یک یا بیشتر از یک جرم توافق یا اقدام می‌نماید».
در رابطه با مصادره اموال سازمان‌های جنایتکار ماده 34 قانون سابق مقرر کرده بود که «وجوه و دارایی‌های سازمان جنایتکار که صلاحیت فروش یا سایر اشکال از دست دادن آنرا داشته باشد، بدون نظرداشت مجرمیت یا رابطه با جرم مصادره میگردد» اما در قانون جدید جلوگیری از پول‌شویی مصوب 1393، ماده 41 در رابطه با مصادره وجوه و دارایی‌های سازمان‌های جنایتکار تغییراتی را به وجود آورده و مقرر می‌دارد: «وجوه و دارایی‌هایی که سازمان‌های جنایتکار صلاحیت واگذاری آن را داشته باشد، مصادره می‌گردد، مگر اینکه منشأ قانونی اکتساب آن ثابت شود».
قانون جدید نسبت به قانون قبلی در برخورد با سازمان‌های جنایتکار، در رابطه با مصادره اموال و داریی‌ها، راهکار مناسبی در پیش نگرفته و راه را برای اینگونه سازمان‌های جنایتکار که هدف آنها ارتکاب جرایم است، هموار نموده، که جای نقد و ایراد بسیار دارد و لازم است قانونگذار جمهوری اسلامی افغانستان در این رابطه تجدید نظر فرماید چرا که یک سازمان جنایتکار با هدف ارتکاب اعمال مجرمانه و چه بسا تروریستی تشکیل می‌شود و اساس و بنیان آن بر ارتکاب جرم است و قانون مبارزه با پول‌شویی علی رغم علم به مجرمانه بودن یک سازمان، تنها در حالتی اموال آن را مصادره و با آن برخورد می‌کند که منشأ قانونی تحصیل دارایی‌ها را اثبات نتواند.
2- مجازات‌های تبعی و تکمیلی
مجازات تکمیلی مجازاتی است که علاوه بر کیفر اصلی برای مجرم تعیین می‌گردد. مجازات تکمیلی بر دو قسم اجباری و اختیاری است؛ هرگاه قاضی در اعمال مجازات تکمیلی مختار باشد مجازات اختیاری است و هرگاه قاضی مکلف به اعمال مجازات تکمیلی باشد آن را مجازات تکمیلی اجباری می‌گویند.[189] استفاده از مجازات‌های تکمیلی در پیشگیری از جرایم پول‌شویی می‌تواند نقش مهمی داشته باشد. در این بند به دو مورد از این مجازات‌ها اشاره و اثرات بازدارنده آنها را بررسی خواهیم کرد.
2-1- محرومیت‌های اجتماعی
بر اساس ماده 23 قانون مجازات اسلامی ایران دادگاه می‌تواند کسی را که به حد، قصاص یا مجازات تعزیری از درجه شش تا درجه یک محکوم کرده است با رعایت شرایط مقرر در این قانون، متناسب با جرم ارتکابی و خصوصیات وی به یک یا چند مجازات از مجازات‌های تکمیلی مقرر در ماده محکوم نماید که محرومیت‌های اجتماعی از جمله مجازات‌های تکمیلی و تبعی است. حقوق اجتماعی حقوقی است که مقنن برای افراد جامعه به رسمیت شناخته است و جز با حکم مقام قضایی قابل سلب نیست.
در قانون جزای افغانستان نیز مواد 113 تا 120 جزای‌های تبعی و تکمیلی را بیان نموده است. البته قانون جزای افغانستان جزای‌های تبعی و تکمیلی را در دو فصل جداگانه تفصیل نموده است و فصل 2 این قانون جزاهای تبعی و فصل 3 در مورد جزاهای تکمیلی تعیین تکلیف نموده است.
بر اساس ماده 26 قانون مجازات اسلامی ایران، حق انتخاب شدن درمجالس شورای اسلامی و خبرگان و عضویت در شورای نگهبان و انتخاب شدن به ریاست جمهوری، عضویت در انجمن‌ها و شوراها و هیات‌های منصفه و روزنامه نگاری و استخدام در مشاغل دولتی یا وابسته دولت و استفاده از مدال‌های دولت و عناوین افتخاری از امثال این حقوق‌اند.

شکل1-1) مدل مفهومی تحقیق ………….7
شکل 2-1) مدل فورنل ………..40
شکل2-2) مدل کانو …………..41
چکیده
استفاده از کارت های ATM یکی از ابزارهای بانکداری الکترونیکی است که موجب تسهیل در ارائه وجوه نقد و سرعت انتقال وجوه و همین طور دقت و کاهش حجم عملیات مربوط به ارائه پول را فراهم می آورد. اصلاحات ساختاری در بخش های واقعی و مالی اقتصاد ایران و بانک های کشور دربر دارنده مؤلفه های گوناگونی است. به نظر می رسد شناسایی عوامل بهبود عملکرد در نظام بانکی می تواند پیش نیازی برای ایجاد تحول در نظام بانکداری ایران باشد. که تحقیق حاضر به بررسی این سوال می پردازد که آیا تنوع کاربرد کارتهای ATM بر بهبود عملکرد شعب بانک های دولتی و خصوصی تاثیرگذار است؟
روش تحقیق از نوع توصیفی، تحلیلی از نوع علی است. جامعه آماری انتخاب شده مشتریان (دارندگان کارت ATM) بانک های دولتی و خصوصی استان گیلان می باشند که تعداد 400 نمونه از طریق روش نمونه گیری غیراحتمالی در دسترس به عنوان نمونه انتخاب شدند. برای جمع آوری داده ها از پرسشنامه استفاده شد. به منظور تجزیه و تحلیل داده ها از رگرسیون و تحلیل واریانس استفاده شد.
با توجه به نتایج به دست آمده مشاهده شد تنوع کاربرد کارت های ATM بر بهبود عملکرد شعب بانک های دولتی و خصوصی استان گیلان تاثیرگذار است و شدت رابطه بین تنوع کاربرد کارتهایATM و بهبود عملکرد برابر 640/0 می باشد؛ از طرفی ضریب تعیین نیز برابر با 409/0 می باشد که بیانگر آنست که متغیر تنوع کاربرد کارتهایATM در حدود 41 درصد متغیر بهبود عملکرد را تبیین می کند. همچنین تنوع کاربرد کارتهای ATM بر ابعاد بهبود عملکرد بصورت جداگانه نیز تاثیرگذار است.
کلمات کلیدی: بهبود عملکرد، سودآوری، رضایت مشتری، احساس امنیت مشتری، کارت ATM
فصل اول
کلیات تحقيق
1-1) مقدمه
از ويژگي‌هاي قرن حاضر، توسعه اعجاب آور تكنولوژي  ارتباطات و اطلاعات و بكارگيري آن جهت افزايش سرعت و كيفيت در ارائه خدمات مي‌باشد ضمن این که بخش خدمات در حدود 20 درصد کل تجارت جهانی را تشکیل می دهد و در طی 15 سال گذشته، مانند تجارت کالا از رشد سریع 5/8 درصدی برخوردار بوده است. اين پيشرفت‌، بانكداري را نيز تحت تأثير شديد خود قرار داده و باعث تغييرات عمده‌اي در اين صنعت گرديده است. سرعت توسعه صنعت انفورماتيك باعث ايجاد تغييرات عمده‌اي در شكل پول و سيستم‌هاي انتقال منابع در عرصه بانكداري گرديده و مفاهيم جديدي از بانكداري تحت عنوان بانكداري الكترونيكي ظهور يافته است.
صنعت بانکداری ایران به عنوان یکی از پایه های تاثیر گذار در اقتصاد کشور نقش تعیین کنندهای در فعالیت های اقتصادی کشور ایفا می کند. شکاف موجود میان صنعت بانکداری ایران و بانکداری روز دنیا بیانگر فاصله معنی دار بانک های ایرانی با استاندارد های بین المللی  است. وجود چنین شرایطی لزوم تجدید نظر در روابط بین نظام  بانکداری و مشتریان به عنوان منبع اصلی درآمد و موفقیت سازمان را ضروری می سازد. مشتریان را باید دلیل وجودی سازمان به حساب آورد لذا نه تنها شناخت نیاز های آشکار آنان، پیش بینی، تعیین و هدایت نیاز های پنهان مشتریان، طراحی و اجرا ی برنامه های ارائه خدمات در جهت رفع این نیاز ها برای جذب مشتری از ارکان اساسی هرگونه فعالیت در سازمان می باشد. شعار معروف ”همیشه حق با مشتری است” اگر به درستی اجرا شود می تواند باعث کسب موفقیت در نظام بانکداری کشور شود. به کارگیری جدیدترین روشهای بازاریابی در زمینه مشتری مداری و کسب رضایت مشتری باعث موفقیت سازمان می گردد. زمانی که بتوانیم نیاز های مشتریان را نسبت به رقبای دیگر زودتر تشخیص داده و با ارائه راهکارهای مناسب مشتریانمان را زودتر از رقبا شناسایی و جذب نماییم؛ آنگاه سازمانی موفق خواهیم بود.

فرضیة فرعی:

• کاربرد کارت های ATM بر سودآوری شعب بانک های دولتی و خصوصی استان گیلان تاثیرگذار است.

• کاربرد کارت های ATM بر رضایت مشتریان شعب بانکهای دولتی و خصوصی استان گیلان تاثیرگذار است.

• کاربرد کارت های ATM بر احساس امنیت مشتریان شعب بانک های دولتی و خصوصی استان گیلان تاثیرگذار است.

1-7) تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرها
متغیرهای تحقیق عبارتند از:
متغیر مستقل: تنوع کاربرد کاربرد کارت های ATM
در این تحقیق منظور از تنوع کاربرد کارت های ATM، کاربرد این کارت ها در حوزه پرداخت قبوض مانند
قبض آب، برق، گاز، تلفن، تلفن همراه وغیره در حوزه دریافت یعنی دریافت وجوه نقد از طریق خودپرداز و در حوزه انتقال یعنی انتقال وجوه از یک حساب فرد به حساب های دیگر او، یا به حساب اشخاص دیگر است. که از طریق شمارش و یا ثبت تراکنش ها مورد سنجش قرار می گیرد ( براداران حسن زاده و همکاران، 1388، ص196 ).
تعریف عملیاتی: در این تحقیق برای سنجش متغیر تنوع کاربرد کارت های ATM از سوالات 17 تا 24 پرسشنامه استفاده می شود.
متغیر وابسته: بهبود عملکرد بانک
در این تحقیق شاخص بهبود عملکرد بانک شامل:
سودآوری
که دارای شاخص های افزایش تراکنش های انتقالی توسط دستگاه های ATM، افزایش تراکنش های برداشت و اصلاحیه توسط ATM ها است ( براداران حسن زاده و همکاران، 1388، ص196 ).
تعریف عملیاتی: در این تحقیق برای سنجش متغیر سودآوری از سوالات 1 و2 پرسشنامه استفاده می شود.
رضایت مشتری
در رابطه با مفهوم رضايت مندي مشتري تعاريف مختلفي از سوي نظريه پردازان بازاريابي ارائه شده است. كاتلر[1]، رضايت‌مندي مشتري را به عنوان درجه اي كه عملكرد واقعي يك شركت انتظارات مشتري را برآورده كند، تعريف مي‌كند. به نظر کاتلر اگر عملكرد شركت انتظارات مشتري را برآورده كند، مشتري احساس رضايت و در غير اين صورت احساس نارضايتي مي كند ( دیواندری، 1384، ص 32 ).
جمال و ناصر[2] (2002) رضايت‌مندي مشتري را به عنوان احساس يا نگرش يك مشتري نسبت به يك محصول يا خدمت بعد از استفاده از آن تعريف مي كنند.
اين دو پژوهشگر بيان مي كنند، رضايت‌مندي مشتري نتيجه اصلي فعاليت بازارياب است كه به عنوان ارتباطي بين مراحل مختلف رفتار خريد مصرف كننده عمل مي كند. براي مثال اگر مشتريان به وسيله خدمات خاصي رضايت‌مند شوند، به احتمال زياد خريد خود را تكرار خواهند كرد. مشتريان رضايت‌مند همچنين احتمالا با ديگران درباره تجارب خود صحبت مي كنند كه در نتيجه در تبليغات دهان به دهان (شفاهي- كلامي) مثبت درگير مي‌شوند. در مقابل مشتريان ناراضي احتمالا ارتباط خود را با شركت قطع مي كنند و در تبليغات دهان به دهان منفي درگير مي شوند. به علاوه رفتارهايي از قبيل تكرار خريد و تبليغات دهان به دهان مستقيما بقا و سودآوري يك شركت را تحت تاثير قرار مي دهند ( دیواندری، 1384، ص33 ).
تعریف عملیاتی: در این تحقیق رضایت مشتریان بوسیله سئوالات 8 تا 16 پرسشنامه سنجیده می شود.
احساس امنیت مشتری
شاخص ها یا احساس امنیت مشتریان شامل کیفیت خدمات: اعتبار: بانک خدمت را به محض درخواست مشتری بدون خطا انجام دهد.
اطمینان خاطر: کاهش احتمال گم شدن وجوه نقد، کاهش احتمال جعل وجوه نقد، کاهش احتمال سرقت وجوه نقد
شکایات مشتریان: جلب رضایت مشتریان: از نقطه نظر رسیدگی به شکایات ( براداران حسن زاده و همکاران، 1388، ص196 ).
تعریف عملیاتی: در این تحقیق احساس امنیت مشتریان بوسیله سئوالات 3 تا 7 پرسشنامه سنجیده می شود.
1-8) قلمرو تحقیق
قلمرو موضوعی:
این تحقیق در سه حوزه ی بهبود عملکرد، (از مفاهیم مدیریت استراتژیک)، و رضایت مشتری (ازمفاهیم بازاریابی) و بانکداری الکترونیکی می باشد.
قلمرو مکانی:
اين تحقيق در بانک های دولتی و خصوصی استان گیلان انجام شده است.
قلمرو زمانی:
این تحقیق در بازة زمانی نیمسال دوم سال تحصيلي 93-92 از زمستان 92 تا تابستان 93 انجام شده است.
1-9) جمع بندی
در این فصل در ابتدا مقدمه ای بیان شد، سپس به بیان و تشریح مسئله و مشکلی که باعث انتخاب موضوع شد پرداخته شد، سپس ضروت و اهمیت موضوع ارزیابی عملکرد و بانکداری الکترونیک و اهمیت استفاده از کارت های اعتباری مورد بررسی قرار گرفت، سپس با بیان مختصری از چارچوب نظری تحقیق مدل مفهومی تحقیق ترسیم شد و فرضیه های تحقیق بیان شدند، در ادامه به تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرهای تحقیق پرداخته شد، و در نهایت به قلمرو تحقیق اشاره شد.
فصل دوم

خالی از صف طولانی مراجعین می شود. آن دسته از کارکنانی که در جلوی باجه به امور دریافت و پرداخت از حساب ها اشتغال دارند، به بخش های دیگر نظیر بازاریابی و خدمات مشتریان منتقل می شوند.
خطوط هوایی مثل ماهواره ماکروویو، مودم های بدون سیم حجم زیادی از کار را پیش می برد ولی نه همه ی آن را. به طور کلی می توان گفت در این دوره وجود نیروی انسانی در شعب بانک ها هنوز الزام است و مشتریان احساس می کنند که خدمات بهتری را دریافت می کنند. زیرا خود شاهد کار خود هستند. پول کاغذی هنوز در جریان است و این رو دریافت پول یکی از فشارهای کاری است. سیستم های تلفنی امکان استفاده 24 ساعته مشتریان را فراهم می سازند و محدودیت ساعت کار بانک ها تنگنای جدی مشتریان نیست. متصل شدن مشتریان به حساب های بانکی خودشان همانقدر که برای مشتریان سودمند است، برای بانک ها نیز مفید است. زیرا حذف کاغذ و صرفه جویی در کارکنان امکان پذیر می باشد.
در این دوره مشتری کماکان برای دریافت دیگر خدمات بانکی مثل وام و خدمات بیمه ای و غیره باید به شعب مراجعه کند و فقط عملیات بانکداری شعبه ای، شامل دریافت های مشتریان بدون مراجعه به بانک انجام می شود. از مهم ترین ویژگی های دوره سوم که آن را از دوره های قبل و بعد متمایز می سازد عبارتند از:
توسعه جزیره ای سیستم های مکانیزه در جلوی باجه و پشت باجه و همچنین توسعه ی سیستم های ارتباطی مشتریان با حساب هایشان مثل پایانه خودپرداز و تلفن بانک و فاکس بانک. در دوره ی سوم هنوز
نیروی انسانی در ارائه ی خدمات مؤثر است و بخشی از نیروی انسانی وظیفه ی ایجاد هماهنگی بین سیستم های جزیره ای و نیازهای مختلف مشتریان را بر عهده دارد. کارت اعتباری و هوشمند به معنای واقعی و به صورت کاملاً الکترونیکی نشده و به عبارت دیگر بخشی از فرایند الکترونیک وارد عملیات بانکی و سیستم های مکانیزه شده است.
میتوان گفت در این دوره، عملیات بانکی نیمهالکترونیکی شده است. دو شکل اساسی در این دوره بهچشم می خورد، یکی از عدم یکپارچگی سیستم های مکانیزه، جزیره ای بودن آنها و ناهماهنگی آنها برای ارائه خدمات به مشتریان و دیگر عدم وجود و تکامل خطوط مخابراتی مطمئن و پروتکل های ارتباطی مربوط به متصل نمودن مشتری به شعب و شعب بانک ها به یکدیگر.
دوره چهارم – یکپارچه سازی سیستم ها
آخرین دوره ی زمانی آغاز می شود که همه نتایج به دست آمده از دوره های قبل به طور کامل به سیستم عملیات الکترونیکی انتقال یابند، تا هم بانک و هم مشتریان بتوانند به صورت دقیق و منظم اطلاعات مورد نیازشان را کسب نمایند. اگر چه آهنگ این تحولات متفاوت است، اما این چهار دوره به طور یکسان در صنعت بانکداری روی خواهد داد. لازمه ورود به این مرحله داشتن امکانات و تکیه گاهی مخابراتی و ارتباطی پیشرفته و مطمئن است. این دوره با جمع بندی بخش های نرم افزاری و سخت افزاری در دوره های پیشین، به صورت واقعی ارتباط بین بانک و مشتریانش را به تصویر می کشد. در دوره های قبلی اغلب بانک ها بدون ساماندهی و نظم مشخص، تنها به خلق جزایر مکانیزه پرداختند. دوره ی چهارم به یکی از دو وجه زیر تاکید دارد:

• تلاش برای استاندارد سازی نرم افزاری و سخت افزاری در سیستم های کامپیوتری موجود برای رسیدن به یک سیستم یکپارچه.

• تلاش برای تاسیس سیستم های یکپارچه صرف نظر از سیستم های جزیراه ای که قبلاً بوجود آمده است.

بوجود آوردن سیستم های جدید که اساس آنها مشتری است، نه حساب مشتری، اغلب با صرف هزینه های زیادی همراه است و تلاش طاقت فرسا می خواهد. یکی از چالش های اصلی سیستم های بزرگ بانک ها در این دوره انتخاب یکی از این دو راه است که هر یک بحث های مربوط به خود را می طلبد و انتخاب هر یک بستگی به استراتژی بانک مبتنی بر یک تحلیل عمیق هزینه فایده دارد. در این دوره مشتری در انجام فعالیت بانکی مشارکت دارد، سیستم منسجم به او این امکان را می دهد که او وارد بانک شود و مانند یک کارمند بانک، کار خود را از طریق کانال الکترونیکی به انجام رساند.
صرفه جویی واقعی در نیروی انسانی در این مرحله رخ می دهد و عدم نیاز به شعب انبوه فیزیکی در این دوره خود را نشان می دهد. مهم ترین نقطه ی تمایز این دوره با دوره ی سوم در این است که بانک ها قصد دارند در این دوره، نیروی انسانی شاغل در بخش های هماهنگ کننده ی سیستم های جزیره ای را آزاد نمایند و مشتری قدرت دخالت در انجام کارش را بدون رویارویی با انسان و بدون عمل فیزیکی مانند؛ تلفن زدن یا حرکت کردن به سوی دستگاه خودپرداز داشته باشند. در این دوره سیستم یکپارچه این امکان
را به مشتری می دهد که از کامپیوتر منزل یا محل کار خود، خدمات متعارف خود را از سیستم الکترونیکی
بانک دریافت نماید.
در این دوره صرفه جویی واقعی در نیروی انسانی بوجود می آید و پول کاملاً حالت الکترونیکی پیدا می کند و ابزار تعامل دو طرف یعنی مشتری و بانک، خدمات الکترونیکی است. این در حالی است که در دوره ی سوم مشتری برای دسترسی به خدمات بانکی از اقدامات فیزیکی کاملاً بی نیاز نبود. در دوره ی چهارم مشتری حتی برای دریافت وام یا خدمات بیمه ای و دیگر سرویس های بانک بی نیاز از مراجعه به بانک می باشدjoseph & stone, 2003, pp. 194-197 ) ).
2-3) اجزای بانکداری الکترونیک در ایران
انواع کارت ها

• کارت های اعتباری و بدهی: در حال حاضر بیش از 2/8 میلیون کارت از سوی بانک های تجاری صادر شده است.

• کارت های غیر بانکی: برخی مؤسسات غیر بانکی اقدام به انتشار کارت های خرید مانند ثمین و سایپا کارت نموده اند ( Tej Paul Bhatla ,2003, p. 169 ).

شبکه شتاب

• شاخصهای عملکرد باید از اهداف سازمان منشعب گردند.

• شاخصهای عملکرد باید امکان مقایسه سازمانهایی را ایجاد کند که در یک صنعت مشابه فعالیت می کنند.

• هدف هر یک از شاخصهای عملکرد باید واضح و روشن باشد.

• گردآوری اطلاعات و روشهای محاسبه هر یک از شاخصها باید به روشنی تعریف گردند.

• شاخصهای عملکرد نسبتی بر اعداد مطلق ارجحیت دارند.

• شاخصهای عملکرد باید تحت کنترل واحد سازمانی مورد ارزیابی باشند.

• شاخصهای عملکرد بایستی از طریق مباحثه و بررسی نظرات افراد درگیر نظیر مشتریان، کارکنان و مدیران انتخاب شوند.

• شاخصهای عملکرد عینی نسبت به شاخصهای ذهنی ارجحیت دارند.

به طور مشابه «ماسکل» نیز هفت اصل زیر را برای شاخص های سیستم ارزیابی عملکرد پیشنهاد می کند که عبارتند از:

• شاخصها باید به طور مستقیم به استراتژی شرکت مربوط شوند.

• شاخصهای عملکرد غیر مالی نیز باید مورد توجه قرار گرفته و انتخاب شوند.

• باید به این نکته توجه کرد که شاخصهای عملکرد در موقعیتهای مختلف متفاوتند. به بیان دیگر یک شاخص برای تمامی واحدها و یا سازمانها مناسب نیست.

• این موضوع درباره شاخصها حائز اهمیت است که با تغییر محیط، شاخصها نیز تغییر می یابند.

• شاخصهای عملکرد باید برای استفاده آسان و ساده باشند.

• شاخصهای عملکرد باید بازخور سریعی را ارائه دهند.

• شاخصهای عملکرد باید به گونه ای طراحی شوند که بهبود مستمر را موجب گردند و تنها به نظارت و

کنترل ساده اکتفا نکنند .(Tangen, 2004, p. 29)
2-12) سودآوری
که دارای شاخص های افزایش تراکنش های انتقالی توسط دستگاه های ATM، افزایش تراکنش های برداشت و اصلاحیه توسط ATM ها است ( براداران و همکاران، 1388، ص194 ).
2-13) رضایت مشتری
در رابطه با مفهوم رضايت مندي مشتري تعاريف مختلفي از سوي نظريه پردازان بازاريابي ارائه شده است. كاتلر، رضايت‌مندي مشتري را به عنوان درجه اي كه عملكرد واقعي يك شركت انتظارات مشتري را برآورده كند، تعريف مي‌كند. به نظر کاتلر اگر عملكرد شركت انتظارات مشتري را برآورده كند، مشتري احساس رضايت و در غير اين صورت احساس نارضايتي مي كند ( دیواندری، 1384، ص32 ).
جمال و ناصر (2002) رضايت‌مندي مشتري را به عنوان احساس يا نگرش يك مشتري نسبت به يك محصول يا خدمت بعد از استفاده از آن تعريف مي كنند.
اين دو پژوهشگر بيان مي كنند، رضايت‌مندي مشتري نتيجه اصلي فعاليت بازارياب است كه به عنوان ارتباطي بين مراحل مختلف رفتار خريد مصرف كننده عمل مي كند. براي مثال اگر مشتريان به وسيله خدمات خاصي رضايت‌مند شوند، به احتمال زياد خريد خود را تكرار خواهند كرد. مشتريان رضايت ‌مند همچنين احتمالا با ديگران درباره تجارب خود صحبت مي كنند كه در نتيجه در تبليغات دهان به دهان (شفاهي- كلامي) مثبت درگير مي‌شوند. در مقابل مشتريان ناراضي احتمالا ارتباط خود را با شركت قطع مي كنند و در تبليغات دهان به دهان منفي درگير مي شوند. به علاوه رفتارهايي از قبيل تكرار خريد و تبليغات دهان به دهان مستقيما بقا و سودآوري يك شركت را تحت تاثير قرار مي دهند .(Jamal & Naser, 2002, p. 45)
مشتری، رمز موفقیت هر سازمان و هر گونه فعالیت تجاری اقتصادی می باشد. اعتبار یک سازمان موفق، بر پایه روابط بلند مدت آن سازمان با مشتریان بنا گردیده است. کلیدی ترین عامل کسب رضایت و وفاداری مشتریان، ارائه خدمات مناسب است. سازمانی که یکی از اهداف عملی خود را ارائه خدمات مناسب بر پایه انتظارات و نیازهای مشتری طرح ریزی نموده باشد، می تواند با تکیه بر سایر اصول تجارت، سازمان موفقی باشد. ارئه خدمات مناسب جز بر پایه شناخت نیازها، علاقه مندی ها، امکانات و انتظارات مشتریان امکان پذیر نیست. گردآوری اطلاعاتی از این قبیل بصورت یکپارچه، سازمان را در جهت ارائه خدمات مناسب، مطابق با نیازها و انتظارات مشتریان یاری می رساند(www.Informationweek.com) .
یافته ها نشان می دهند که بیش از 90% از مشتریان ناراضی یک شرکت، کوشش نمی کنند تا به منظور ارائه شکایت و یا انتقاد با سازمان مورد نظر ارتباط برقرار کنند. این مشتریان برای تامین نیازهای خویش به رقبا مراجعه می کنند و عدم رضایت خویش را با علاقه مندی تمام برای سایر مشتریان بالقوه بازگو می کنند (http: // www.banktech. Com).

ساعات کار مناسب برای مشتریان

ظاهر مرتب و نظیف برای کارکنان خدمات

انجام خدمات درست دفعه اول

تمایل همیشگی برای خدمت به مشتری

احترام به مشتریان

توجه شخصی به مشتریان

جزوات، ظاهری داشته جذاب باشند.

• انجام خدمات در زمان قول داده شده

• ثبت سوابق، بدون خطا

همیشه برای پاسخگویی به مشتری، وقت داشتن

داشتن دانش، برای پاسخگویی به سؤالات مشتریان

• نشان دادن علاقه قلبی به مشتریان

• درک نیازهای ویژه مشتریان

2-14) احساس امنیت مشتری
شاخص های احساس امنیت مشتریان شامل کیفیت خدمات: اعتبار: بانک خدمت را به محض درخواست مشتری بدون خطا انجام دهد.
اطمینان خاطر: کاهش احتمال گم شدن وجوه نقد، کاهش احتمال جعل وجوه نقد، کاهش احتمال سرقت وجوه نقد
شکایات مشتریان: جلب رضایت مشتریان: از نقطه نظر رسیدگی به شکایات ( براداران و همکاران، 1388، ص193 ).
2-15) پیشینه تحقیق
پیشینه های داخلی

1. سعيد شيخاني در سال (1382) در تحقيقي تحت عنوان “بانکداري الکترونيکي و راهبردهاي آن در جمهوري اسلامي ايران” انجام داده است که مي تواند در نو سازي فزونتر سيستم بانکداري الکترونيکي در ايران موثر واقع شود. او از مطالعات خود نتيجه گيري کرده است که بانکداري الکترونيکي در ايران محدود به کارتهاي بانکي مي باشد که در آن قسمت تهاتري به صورت الکترونيکي و بخش تسويه حساب نيز بر مباي اسناد کاغذي عمل مي نمايد و نيز در ارتباط با بانکداري الکترونيکي اصلا قانوني از مجلس نگذشته لذا مباحثي همچون تاييد صحت زماني نهايي شدن و غير قابل برگشت بود معامله و حقوق مشتريان بانکها مشخص نمي باشد و نيز به کمبود نيروهاي متخصص و مراکز تحقيق و توسعه در بانکهاي کشور اشاره کرده است. او بيان کرده است که بانکداري الکترونيک هنوز تاثير محسوسي بر روي تعداد شعب و نيروي انساني بانکها نداشته است. ولي آنچه قابل پيش بيني است در صورت عمل نمودن سيستم بانکي بر اساس قوانين بازار و تلاش در جهت افزايش سود، مي بايستي در آينده با گسترش بانکداري الکترونيک از تعداد شعب جديد و نيروي انساني (بخصوص در قسمت تحويلداري) به ميزان قابل توجهي کاسته مي شود. همچنين نتايج اين تحقيق نشان مي دهد در ارتباط با سيستم هاي بين المللي مانند سوئيفت، به دليل اينکه اين کشور از زير ساختهاي فني- ارتباطي بين الملي استفاده مي نمايد نسبت به سيستم هاي داخلي، مشکلات کمتري به چشم مي خورد، لذا بانکها توانسته اند با سرعت بيشتري اين خدمات را ارئه دهند.

1. در مقاله اي از فيضي و صادقي (1384) که به بررسي عوامل و موانع موثر در ايجاد و توسعه بانکداري الکترونيک در ايران پرداخته است، با انجام تحقيقات ميداني و پرسش از متخصصين بانکداري و فناوري اطلاعات، عوامل مطرح شده در بالا اولويت بندي گرديده است. براساس نتايج حاصل از اين پژوهش اولويت عوامل به شرح زير است:

برادران و همکاران (1388)

بانکداری الکترونیکی و کاربرد کارت های بانکی در بهبود عملکرد بانک

بانک های ملی استان آذربایجان

برای جمع آوری داده ها از پرسشنامه استفاده شد، حجم نمونه برای این تحقیق تعداد 360 نفر از مشتریان بانک های ملی استان آذربایجان تعیین شد. نتایج تحقیق نشان دهنده این بود که بین تعداد کارت های اعتباری و افزایش تراکنش های انتقالی توسط پایانه های فروش و تراکنش هاسی اصلاحی، برداشت و انتقالی توسط خودپردازها ارتباط مستقیم وجود دارد.

فتحیان، شفیعا و شهرستانی (1389)

تاثیر تحقق بانکداری الکترونیک در افزایش رضایت مشتریان بانکها

بانک ملی ایران

پس از تعریف بانکداری الکترونیک و راههای اندازه گیری رضایت مشتریان با استفاده از مدل کانو رضایت مشتریان را در ماتریس همبستگی تقاطع سنجیده و با بررسی میزان گرایش به بانکداری الکترونیک به این نتیجه دست یافتند که خدمات الکترونیکی بانک ملی از نیازهای عملکردی مشتریان است و رابطه توسعه آنها با رضایت مشتریان یک رابطه خطی مستقیم است.

مولوی و دیگران
(1389)

بررسی رابطه کیفیت خدمات الکترونیک و رضایت الکترونیکی استفاده کنندگان در سیستم بانکی

بانک مرکزی شهر تبریز

تحقیق از نوع تحلیلی و کاربردی بود. نمونه آماری تحقیق 380 نفر از مشتریان بانک کشاورزی بودند. برای تجزیه و تحلیل داده ها از همبستگی پیرسون استفاده شد. یافته های تحقیق نشان می دهد که بین کیفیت خدمات الکترونیکی و 7 بعد آن و رضایت الکترونیکی استفاده کنندگان شعبه مرکزی بانک کشاورزی تبریز رابطه وجود دارد.

زحمتکش(1392)

رابطه بانکداری الکترونیک و رضایت مشتریان

مشتریان شعب بانک ملی استان گیلان

نتایج تحقیق نشان دهنده رابطه مثبت بین استفاده از هر کدام از اجزای بانکداری الکترونیک (شامل دستگاه خودپرداز، تلفنبانک، اینترنت بانک، همراه بانک و دستگاه های POS) و رضایت مشتریان شعب بانک ملی استان گیلان بود.

ماتینهو و برونلای (1989 )

–

–

درتحقیقات خود دریافتند که رضایت مشتریان رابطه ی مستقیمی با مکان و دسترسی به خود پردازها دارد. در تحقیقات آنها نشان داده شدکه مشتریان رضایت متوسطی از خودپردازها دارند و خرابی دستگاهها و صفهای طولانی در برابر خودپردازها باعث نارضایتی مشتریان میشود.

فیلیپ و همکاران (1993)

رابطه کیفیت محصولات و خدمات و عملکرد

–

نتایج به دست آمده نشان داد که کیفیت محصولات و خدمات واحدهای تجاری استراتژیک مهمترین عنصری است که بر عملکرد واحدها اثر می گذارد و در نتیجه آنها اعلام می کنند که وقتی با کیفیت برتر وارد بازار شد. قطعا سود بیشتر و منافع از طریق اعمال قیمت های بالاتر تامین می شود و در واقع ارتقاء واحدها نیز از این راه به دست می آید.

سودآوری

2

9/87 درصد

رضایت مشتریان

9

3/85 درصد

احساس امنیت مشتری

5

5/72 درصد

بهبود عملکرد

16

2/88 درصد

3-6) روش تجزیه و تحلیل داده ها
طبقه بندی و تجزیه و تحلیل درست داده ها و استفاده صحیح از تکنیک های آماری به طبع استفاده از روش های مناسب پژوهش در نهایت منجر به دستیابی به نتایج قابل اتکا خواهد شد. پس از آنکه محقق داده ها را گردآوری، استخراج و طبقه بندی نمود و جدول توزیع فراوانی و نسبت های توزیع را تهیه کرد باید مرحله جدیدی از فرآیند تحقیق که به تجزیه و تحلیل داده ها معروف است، آغاز شود. در مرحله تجزیه و تحلیل، نکته مهم این است که محقق باید اطلاعات و داده ها را در مسیر هدف، پاسخگویی به سؤال یا سؤالات تحقیق و نیز ارزیابی فرضیه های خود جهت داده و مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد ( حافظ نیا، 1388، ص 234).
3-6-1) تجزیه و تحلیل با استفاده از آمار توصیفی
آمار توصیفی را عمدتاً مفاهیمی از قبیل توزیع فراوانی و نسبت های توزیع، نمایش هندسی و تصویری توزیع، اندزه های گرایش به مرکز، اندازه های پراکندگی و نظایر آن تشکیل می دهد. آمار توصیفی برای تعیین وضعیت پدیده یا مسئله یا موضوع مورد مطالعه به زمان آمار، تصویرسازی و توصیف می گردد. محقق پس از استخراج اطلاعات اقدام به خلاصه کردن و طبقه بندی داده های آماری می نماید و این کار را با تشکیل جداول توزیع فراوانی انجام می دهد. پس از تشکیل جداول توزیع فراوانی محقق می تواند درصدهای توزیع فراوانی و درصدهای تراکمی را محاسبه کند ( حافظ نیا، 1388، ص240 ).
3-6-2) تجزیه و تحلیل با استفاده از آمار استنباطی
در تحلیل های آمار استنباطی همواره نظر براین است که نتایج حاصل از مطالعه گروه کوچکی به نام نمونه، چگونه به گروه بزرگ تری به نام جامعه تعمیم داده می شود. رابطه همبستگی به بررسی ارتباط بین دو یا چند متغیر می پردازد و ضریب آن را محاسبه می نماید. همبستگی بین متغیرها ممکن است مثبت یا منفی باشد ( حافظ نیا، 1388، ص 246 ).
3-6-3 ) تحليل رگرسيون
تحليل رگرسيون چند متغيري روش تحليل نيرومندي است كه در انواع مسايل مي توان از آن استفاده كرد و در تحقيقات جامعه شناسي، روانشناختي، اقتصادي وغیره كاربرد دارد. از آن در متغيرهاي پيوسته و متغيرهاي طبقه اي استفاده مي شود و آن را مي توان با دو متغیر مستقل، سه متغير مستقل و يا بيشتر استفاده كرد. يكي از انواع روش هاي تحقيق توصيفي (غير آزمايشي) تحقيق همبستگي است. در اين نوع تحقيق رابطه ميان متغيرها بر اساس هدف تحقيق تحليل مي‌گردد.
رگرسيون تكنيكي است كه از طريق آن به تغيير متغير وابسته از طريق تغييرات متغير مستقل يا از طريق تركيب خطي دو يا چند متغير مستقل تبيين و پيش بيني مي شود. دقت و توانايي اندازه گيري در روش تحليل رگرسيون بالاست.
تحليل رگرسيون از لحاظ ساختاري را مي توان به سه دسته تقسيم كرد.

1. تحليل رگرسيون ساده: تغييرات متغير y را از طريق يك متغير x برآورد مي كند و تابع رگرسيون خطي بصورت y=a+bx است.

1. تحليل رگرسيون چند گانه: در آن واريانس متغير y از طريق مشاركت نسبي و تركيب خطي دو يا چند متغير مستقل تبيين مي شود و يك متغيروابسته و مجموعه اي از متغيرهاي مستقل وجود دارد.

1. شرکت از ابتدای سال 1382 تا پایان سال 1392در بورس اوراق بهادار تهران پذیرفته شده باشد.

1. شرکت در طول دورهی مورد بررسی وقفهی معاملاتی بیش از 6 ماه نداشته باشد.

1. سال مالی شرکت به 29 اسفند ختم شود و در طول دورهی مورد بررسی، سال مالی خود را تغییر نداده باشد.

1. شرکت جزء بانکها و موسسات مالی (لیزینگها، بیمه، موسسات سرمایهگذاری و واسطهگریها) نباشد.

1. شرکتهای عضو نمونه باید اطلاعات لازم برای محاسبهی متغیرهای تحقیق را داشته باشند.

با اعمال محدودیت های بالا، حدود 96 مورد از شرکتهای عضو بورس به عنوان نمونهی پژوهش مورد بررسی قرار میگیرد.
لازم به ذکر است که روش انتخاب شرکتهای عضو نمونه در فصل سوم تحت جدول (3-1) و نام صنایع موجود در نمونه و شرکتهای عضو آنها به تفصیل در پیوست (الف) آورده شده است.
1-9 تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرها و واژگان تخصصی پژوهش
قابلیت مقایسهی صورتهای مالی: طبق بیانیهی شمارهی 2 مفاهیم استانداردهای حسابداری مالی اطلاعات حسابداری در صورتی میتواند از قابلیت مقایسه برخوردار باشد که بر اساس روشها و تکنیکهای مشابه (رعایت یکنواختی) در سالهای مختلف اندازهگیری و با بکارگیری رویهی یکسان (ثبات رویه) نتایج مورد بررسی قرار گیرد(همتی،1386).
بازده سهام: بازده عبارت است از نسبت کل عایدی (ضرر) حاصل از سرمایهگذاری در یک دورهی معین، به سرمایهای که برای به دست آوردن فایده در ابتدای دوره مصرف گردیده است(دستگیر و خدابنده، 1382).
سرمایهگذاران درصدد تخصیص بهینهی سرمایه و کسب حداکثر بازدهی هستند. به همین دلیل همواره در جستوجوی عوامل تاثیرگذار بر بازده سهام هستند.
سود: سود معیاری برای اندازهگیری کارایی مدیریت، انعطافپذیری مالی و توان عملیاتی پیشبینی آتی و توزیع سود سهام آتی و معیاری برای اندازهگیری دستاوردها، بازده سرمایهگذاریها و نیز برای تصمیمگیری مدیریت و سایر استفادهکنندگان میباشد. تفاوت بین درآمدها و هزینهها طی یک دورهی حسابداری معین که معرف افزایش خالص در حقوق صاحبان سهام و ناشی از فعالیتهای انتفاعی مستمر واحد تجاری و عملیات فرعی، رویدادهای تصادفی و سایر عملیات، رویدادها و شرایط موثر بر واحد تجاری است که طبق اصول و قواعد حسابداری شناسایی و اندازهگیری شود را سود خالص حسابداری گویند. سود حسابداری براساس معاملات و رویدادهای واقع شده با تبعیت از اصل تحقق اندازهگیری میشود(همتی، 1386).
پیشبینی سود: پیشبینی سود توسط مدیران و خصوصیات آن، نشانهای از ارائهی اطلاعات خصوصی مدیران و یا تایید ادعاهای آنها میباشد. این علامت به سرمایهگذاران کمک میکند تا رابطهی بین پیشبینی مدیر و سود آینده را بهتر درک کنند و در نتیجه اوراق بهادار را به درستی قیمتگذاری کنند(رحمانی و همکاران، 1391).
ضریب واکنش سود[10]: ضریب واکنش سود، واکنشهای مختلف بازار را به اطلاعات سود به این ترتیب که یک ضریب واکنش سود بازده غیرمنتظرهی بازار را در واکنش به اجزای غیرمنتظرهی سود گزارش شده توسط شرکتی که اوراق را منتشر کرده است اندازهگیری میکند(خوش طینت و فلاح جوشقانی، 1385).
ضریب واکنش سود آتی: رابطهی بین بازده و سود آینده را ضریب واکنش سود آتی مینامند. خصوصیات مختلف پیشبینی سود میتواند برای پیشبینی سود آینده مورد استفاده قرار گیرد. هر چه خصوصیات پیشبینی بهتر باشد، توانایی سرمایهگذاران برای پیشبینی سود آینده بیشتر میشود و محتوای اطلاعاتی قیمت سهام در مورد سود آینده را افزایش میدهد در نتیجه ضریب واکنش سود آینده بیشتر میشود(رحمانی و همکاران،1391).
1-10 ساختار پایاننامه
چارچوب فصلهای پژوهش به شرح زیر میباشد:
در این فصل ابتدا مقدمهای کوتاه در مورد کلیات عنوان پژوهش بیان شده و سپس در بیان مسئله به توضیحاتی در مورد تاثیر قابلیت مقایسهی صورتهای مالی بر توانایی بازده جاری سهام در پیشبینی سود آتی اشاره شده است در مورد ضرورت انجام، اهداف، پرسش، فرضیه، جامعه، نمونهی آماری، تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرها و واژگان تخصصی پژوهش نیز توضیحاتی ارائه شده است.
در فصل دوم نیز مقدمه، مبانی نظری پژوهش از جنبههای مختلف، پیشینهی خارجی و داخلی پژوهش و خلاصهی فصل دوم بیان شده است.
در فصل سوم؛ مقدمه، روش پژوهش، فرضیههای پژوهش، جامعهی آماری، نمونهی آماری، روش گردآوری دادهها، ابزار گردآوری و تحلیل اطلاعات، مدل شماتیک، شیوههای تجزیه و تحلیل دادهها، آزمون فرضیهها و در آخر خلاصهی فصل سوم اشاره شده است.
در فصل چهارم؛ مقدمه، شاخصهای توصیفی متغیرها، آزمون فرضیهها، تجزیه و تحلیل آزمون فرضیهها و خلاصهی فصل چهارم بیان شده است.
در فصل پنجم؛ مقدمه، تحلیل نتایج آزمون فرضیهها، نتیجهگیری کلی، محدودیتهای انجام پژوهش، پیشنهادات حاصل از پژوهش، خلاصهی فصل پنجم، منابع و چکیدهی انگلیسی ارائه شده است.
فصل دوم:
مبانی نظری

1. ارتباطات در مورد قابلیت مقایسه میتوانند معنیدار باشند.

1. ارتباطات مربوط به قابلیت مقایسه برای تصمیمات سرمایهگذار میتواند بهطور کامل منتشر شود.

1. قابلیت مقایسه بهعنوان جنبهی مطلوب یا غیر مطلوب صورتهای مالی میتواند ارزیابی شود.

1. وضعیت قابلیت مقایسهی صورتهای مالی در حال حاضر باید تعیین شود.

1. احتمال دستیابی به قابلیت مقایسه ( با فرض دستیابی مطلوب ) میتواند ارزیابی شود.

1. شیوههای دستیابی به قابلیت مقایسه ( با فرض دستیابی مطلوب ) میتواند منتشر شود(سیمون،1987).

کمیسیون بورس اوراق بهادار بیان میکند که قابلیت مقایسه باید یکی از عناصر ضروری چارچوب گزارشگری مالی باشد. هیئت استانداردهای حسابداری مالی در چارچوب مفهومی خود اشاره میکند که قابلیت مقایسه سودمندی اطلاعات را برای تصمیمگیری غنیتر میکند و معتقد است که استفادهکنندگان صورتهای مالی برای تصمیمگیری در جایگزینی سرمایهگذاری در یک واحد گزارشگری با واحد دیگر دست به انتخاب میزنند. بیانیهی شمارهی 8 هیئت استانداردهای حسابداری مالی اشاره میکند که اطلاعات مربوط به یک واحد گزارشگری اگر با اطلاعات مشابه واحدهای دیگر قابل مقایسه باشد بیشتر برای سرمایهگذاران مفید است. مقایسهی مشخصههای کیفی، استفادهکنندگان را قادر به شناسایی شباهتها و تفاوتهای میان اقلام میکند. برخلاف ویژگیهای کیفی دیگر چارچوب مفهومی هیئت استانداردهای حسابداری مالی، قابلیت مقایسه تنها به یک مورد مربوط نیست. مقایسه حداقل، نیاز به دو مورد از اقلام دارد(شین و همکاران، 2013).
مقایسهی بین شرکتها مشکل است زیرا روشهای متفاوت حسابداری را به کار میبرند. انتخاب روشهای حسابداری متنوع تفسیر اطلاعات صورتهای مالی و ارزیابی فرصتهای سرمایهگذاری جایگزین را برای استفادهکنندگان مشکل میکند. بنابراین بیشتر صورتهای مالی قابل مقایسه برای استفادهکنندگان سودمند است زیرا هزینهی جمعآوری و تفسیر اطلاعات را کاهش میدهد. در پژوهشهای اخیر استاندارد های گزارشگری مالی بینالمللی به عنوان یک وسیله برای بهبود قابلیت مقایسهی صورتهای مالی پذیرفته شدهاند. علاوه بر کاربرد قابلیت مقایسه در تخصیص بهینهی سرمایه، شواهد نشان میدهد زمانی که شرکتها با صنایع هم صنف خود قابلیت مقایسهی بالاتری داشته باشند استفادهکنندگان بهتر تصمیم میگیرند. کمپل و یانگ[11](2012) در بررسیهایشان نشان میدهند که تاثیر منفی بازگویی اخبار صنایع همصنف بر قیمت سهام با وجود قابلیت مقایسه افزایش مییابد و سرمایهگذاران، کاربرد بازگویی اخبار در شرکتهای قابل مقایسه با صنایع همصنف خود را بهتر میفهمند(چوی و همکاران، 2013).
2-2-3 مفهوم قابلیت مقایسه
اطلاعات مالی واحد تجاری هنگامی میتواند قابل مقایسه باشد که نتایج اندازهگیری خاصههای مشترک پدیدههای اقتصادی مورد نظر از مفاهیم، مفروضات، اصول و رویههای یکنواخت و مشابه پیروی کنند. اطلاعات مالی واحدهای انتفاعی معمولا به دو شکل زیر مقایسه میشوند:
الف) مقایسهی اطلاعات مالی مشابه واحدهای انتفاعی مورد نظر در یک دورهی زمانی معادل، به منظور تحلیل روندها در وضعیت مالی و نتایج عملیات گذشته به منظور پیشبینی وضعیت آتی واحد تجاری.

1. مقایسهی اطلاعات مالی واحدهای انتفاعی مختلف با یکدیگر به منظور ارزیابی وضعیت مالی و نتایج عملیات گذشتهی یک واحد در مقایسه با سایر واحدها(همتی،1386).

هیات استانداردهای حسابداری مالی مدعی شد؛ اگر اطلاعات به شیوهای ارائه شود که بتوان بدان وسیله یک واحد تجاری با واحد دیگر( و یا فعالیتهای یک واحد تجاری طی چند دوره) را با هم مقایسه کرد میزان سودمندی( یا مفید بودن) اطلاعات بسیار افزایش خواهد یافت. آنگاه قابل مقایسه بودن اطلاعات را میتوان بدین گونه تعریف کرد:
کیفیت اطلاعاتی که استفادهکنندگان را قادر سازد وجوه تشابه یا تفاوت بین دو دسته از پدیدههای اقتصادی را شناسایی نمایند.
شناخت وجوه تشابه تا حدی به پدیدهی دیگری به نام «همسانی» بستگی دارد؛ و شناسایی تفاوتهای بین دو پدیدهی اقتصادی به پدیدهی دیگری به نام «ثبات رویه» بستگی دارد(هندریکسون و ون بردا، 1385).
2-2-3-1 قابلیت مقایسه شامل همسانی

ICAPM سه عاملی فاما و فرنچ، مدل آربیتراژ و مدل قیمت گذاری داراییهای سرمایهای چند دورهای[13] ( است. از معروفترین و قدیمیترین این مدلها، مدل قیمتگذاری داراییهای سرمایهای است. ولی نتایج پژوهشهای باسو(1997)، فاما و فرنچ(1992)، اسلون(1996) و برادشو(2006) حاکی از این است که متغیرهایی نظیر اندازه، نسبت سود به قیمت سهام، نسبت ارزش دفتری به ارزش بازار، اقلام تعهدی و تامین مالی خارجی، بازده سهام را بهتر از مدل قیمتگذاری داراییهای سرمایهای نشان میدهد. این موارد با عنوان نابهنجاریهای بازار در ادبیات معاصر مطرح است. از جملهی نابهنجاریهایی که در سالهای اخیر در بازار سرمایه مطرح شده، نابهنجاری اقلام تعهدی ( اثر اقلام تعهدی بر بازده آتی سهام ) و نابهنجاری تامین مالی خارجی ( اثر تامین مالی خارجی بر بازده آتی سهام ) است(هاشمی و جلالی مقدم، 1392).
پیشبینی بازده سهام بازار مورد علاقهی شدید سرمایهگذاران و دانشگاهیان است. روش معمول برای پیشبینی بازده سهام با نسبتهای ارزیابی متنوع نسبت سود پرداختی سهام به قیمت سهام و نسبت سود سهام به قیمت سهام است. زمانی که سایر موارد دیگر ثابت باقی بماند نسبت ارزیابی بالاتر نسبت تنزیل بالایی را مشخص میکند که آن هم بازده مورد انتظار بالایی دارد. به طور کلی اگر موارد دیگر ثابت نباشد وسعت رویدادهای اقتصادی بر بازده مورد انتظار آتی سهام تاثیر میگذارد که ممکن است بر جریانات وجوه نقد آتی مورد انتظار تاثیر بگذارد. در موارد پویا، عملکرد سهام یک تابع تکراری از بازده سود پرداختی سهام و میانگین وزنی نسبت رشد سود پرداختی مورد انتظار آتی سهام است. کمپل و شیلر[14] (1988)، بنسل و لوندبلاد[15](2002)، بکشی و چن[16] (2005)، لتو و لودویگسون[17] (2005)، بینسبرگن و کویجن[18] (2010)، لاسردا و سانتا-کلارا[19] (2010)، فریرا و سانتا-کلارا[20] (2011)، همگی مدل سری های زمانی، سود سهام پرداختی تاریخی و اطلاعات سود را برای تخمین نسبت رشد سود پرداختی مورد انتظار آتی سهام استفاده کردهاند. اخیرا گلز[21](2014) عوامل نسبت رشد سود پرداختی را به طور مستقیم در بازارهای اشتقاقی بکار برد(دا و همکاران،2015).
با توجه به رابطهی ارزش فعلی، بازده مورد انتظار بلندمدت سهام، عملکرد سهام برابر مجموع نسبت سود سهام به قیمت سهام و میانگین وزنی نسبت رشد سود پرداختی مورد انتظار آتی سهام است. دا و همکاران[22] عوامل رشد را بر اساس جهت فروش تحلیلگران نزدیک دورهی پیشبینی سود برای ترسیم عملکرد سهام بکار بردند. پیشبینی عملکرد سهام توسط آنها نشان داد که شاخص ماهانهی بازده سهام خوب است. پیشبینی عملکرد سهام زمانی بدتر میباشد که هر دوی نسبت سود پرداختی به قیمت و رشد به عنوان متغیرهای توضیحی جداگانه و بدون دخالت ارزش حال مرتبط در نظر گرفته شوند. ویژگی عملکرد سهام به عنوان اطلاعات اضافی عمل پیشبینی مدلهای بینسبرگن و کویجن(2010) و کلی و پروئیت[23](2013) را بهبود میبخشد(دا و همکاران،2015).
2-2-13 رابطهی بازده و قیمت سهام
در تحقیقات حسابداری از سه رویکرد توان پیشبینی، مرتبط با ارزش و محتوای اطلاعاتی برای مطالعهی قیمت و بازدهی سهام استفاده میشود. هر یک از سه رویکرد نقاط قوت و ضعفی دارند.
در رویکرد توان پیشبینی، رویداد یا متغیر مورد علاقه میتواند سود، قیمت سهام، ورشکستگی و عوامل نظایر آن باشد. مزیت این رویکرد در این است که بر توان پیشبینی رویدادهای مختلف به عنوان یک هدف صورتهای مالی تاکید دارد. ایراد این رویکرد مشخص نکردن مدل معین برای پیشبینی است. هیئت تدوین استانداردهای حسابداری مالی در بیانیه شمارهی 1 نیز به این مهم تاکید نموده است.
در مطالعات رویکرد مرتبط با ارزش، متغیر وابسته قیمت است. مزیت این رویکرد آن است که برای مطالعهی قیمت سهام نیاز به یک بازهی رویداد (فاصلهی زمانی مشخص پیرامون وقوع یک رویداد معین) وجود ندارد. نقطهی ضعف این رویکرد ناشی از تعداد مدلهای ارزیابی است، که هر یک مقید به مفروضات خاصی است.
در مطالعات محتوای اطلاعاتی، متغیر وابسته بازده غیرعادی یا بازده خام است. این رویکرد عموما برای مطالعهی تاثیر یک رویداد خاص و واکنش بازار استفاده میشود.
رویکرد محتوای اطلاعاتی در مقایسه با دو رویکرد فوق ابزار قدرتمندتری است. زیرا برخلاف رویکرد مرتبط با ارزش، از یک بازهی کوتاه برای اندازهگیری اثر وقوع یک رویداد بر تغییرات قیمت استفاده میکند. عدم وجود یک مدل واحد برای اندازهگیری بازدهی غیرعادی و تعیین دورهی زمانی و عدم امکان کنترل رویدادهای همزمان با رویدادهای مورد مطالعه، نقاط ضعف این رویکرد است(ثقفی و شعری،1383).
2-2-14 رابطهی بازده و سود سهام
یکی از مهمترین راهنماییهای تحقیق بال و براون(1968)، شناخت و توضیح در مورد واکنشهای مختلف بازار به اطلاعات سود است. این موضوع ضریب واکنش سود نامیده میشود. ضریب واکنش سود بازده غیرمنتظرهی بازار را در واکنش به اجزای غیر منتظرهی سود گزارش شده اندازهگیری میکند. اسکات[24] در کتاب تئوری حسابداری مالی(2003) دلایل واکنشهای متفاوت بازار را به شرح زیر عنوان میکند:

1. β ریسک سیستماتیک

1. تداوم روند سودآوری

1. کیفیت سود

1. فرصتهای رشد

1. ساختار سرمایه

1. شباهت انتظارات سرمایهگذاران

1. بار اطلاعاتی قیمت.

ضریب واکنش سود، واکنشهای مختلف بازار را به اطلاعات سود، به این ترتیب که یک ضریب واکنش سود بازده غیرمنتظرهی بازار را در واکنش به اجزای غیرمنتظرهی سود گزارش شده توسط شرکتی که اوراق را منتشر کرده است اندازه گیری میکند. پس در ضریب واکنش میباید دو متغیر بازده غیرعادی و سود غیرمنتظره تعریف گردد. در تعاریفی که از بازده غیرعادی ارائه شده است معمولا تفاوت بین بازده واقعی و بازده مورد انتظار مدنظر قرار گرفته و یا با این استدلال که بازده از فرآیند گشت تصادفی پیروی میکند و نیز به لحاظ اینکه به تازگی تحقیقات نشان داده است که β تعیین کنندهی خوبی برای بازده نمیباشد و به این ترتیب مدل قیمتگذاری داراییهای سرمایهای نمیتواند مدل خوبی برای محاسبهی بازده مورد انتظار باشد، لذا از تفاوت بین بازده واقعی سال جاری و سال قبل استفاده میکنند. برای محاسبهی سود غیرمنتظره نیز با استدلالی شبیه بالا از تفاوت بین سود سال جاری و سال قبل استفاده میشود(خوش طینت و فلاح جوشقانی، 1385).
بسیاری از افشاهای سودمند توسط مدیران به بازده این امکان را میدهد که بهتر در سودهای آتی منعکس شود و ویژگیهای افشا بر ضریب واکنش سود آتی تاثیر میگذارد. چوی و همکاران[25] نشان دادند که ضریب واکنش سود برای شرکتهایی که پیشبینیهای مکرر و دقیق دارند بالاتر است. و پیشبینیهای مکرر و دقیق به سرمایهگذاران در پیشبینی بهتر سودهای آتی کمک میکند. به ویژه پیشبینیهای فصلی و کوتاهمدت به تدریج ارتباط بین بازده و سودهای آتی را برای پیشبینیهای سالانه و بلندمدت افزایش میدهد. بنابراین حتی پیشبینیهای فصلی کوتاهمدت نیز به سرمایهگذاران این امکان را میدهد تا انتظارات بهتری در مورد سودهای آتی داشته باشند(چوی و همکاران، 2010).
بیور و همکاران[26](1980،1987)، کوتاری و اسلون[27](1992) و وارفیلد و ویلد[28](1992) نشان دادند که قیمت سهام، سود حسابداری را منعکس میکند. قیمت فعلی سهام، شامل اطلاعات سود جاری و اطلاعاتی در مورد سود آینده میباشد. بر این اساس، تحقیقات حسابداری شامل کولینس و همکاران[29] (1994) و لیو و توماس[30] (2000) سودمندی سود تحقق یافتهی جاری و نیز سود مورد انتظار آینده را بررسی کردند. سود آینده برای ارزیابی سهام حائز اهمیت است؛ زیرا قدرت توضیحی بازده سهام آن نسبت به سود جاری بیشتر است؛ همچنین سرمایهگذاران به احتمال زیاد وزن بیشتری به سود مورد انتظار آینده میدهند؛ زیرا سود حسابداری در انعکاس اطلاعات به دلیل قابلیت اتکا، عینیت، قابلیت اثبات و محافظهکاری، به موقع نیست. اما از طرفی سود مورد انتظار آینده مربوط به رویدادهای آیندهی شرکت است؛ لذا از عدم اطمینان بیشتری برخوردار است. در نتیجه سرمایهگذاران احتمالا از هر دو منبع اطلاعاتی استفاده میکنند(رحمانی و همکاران،1391).
براساس پژوهش رحمانی و همکاران(1391)، بین سودهای جاری و آینده با بازده سهام رابطهی معنیدار وجود دارد و قیمت سهام دربارهی سود آتی محتوای اطلاعاتی دارد.
2-2-15 رابطهی قابلیت مقایسه و ضریب واکنش سود
قابلیت مقایسه اندازهی ضریب واکنش سود را به دو روش تحت تاثیر قرار میدهد:
اولا، قابلیت مقایسه اطلاعات در دسترس سرمایهگذاران را افزایش میدهد. هاو و همکاران[31](2012) بیان میکنند که اطلاعات بیشتر در مورد معاملات و قضاوت در مورد عملکرد جاری شرکتها به سرمایهگذاران در تصمیم گیری در مورد عملکرد آتی شرکت کمک میکند، به طور مشابه زمانی که صورتهای مالی قابلیت مقایسه دارند یعنی از روشها، برآوردها و مفروضات حسابداری مشابه استفاده میکنند سرمایهگذاران اطلاعات بیشتری در مورد معاملات و قضاوتهای صورتهای مالی دارند. با استفاده از اطلاعات حسابداری قابل مقایسه، سرمایه گذاران شباهتها و تفاوتهای بین شرکتها را شناسایی میکنند(چوی و همکاران، 2013).
دوما، قابلیت مقایسه هزینههای دستیابی و انتشار اطلاعات را کاهش میدهد. بر اساس پژوهش دیفرانکو و همکاران[32](2011) زمانی که قابلیت مقایسه بین شرکتهای مختلف وجود دارد هزینهی دستیابی به اطلاعات توسط استفادهکنندگان برون سازمانی کمتر است. شرکتهایی که قابلیت مقایسهی بالایی دارند، تحلیلگران زیاد، دقت پیشبینی بالا و پراکندگی کمتر در پیشبینی دارند.

لازم به ذکر است که نام صنایع و شرکتهای موجود در هر صنعت به تفصیل در پیوست (الف) آورده شده است.
3-6 روشهای گردآوری دادهها
در این پژوهش برای گردآوری مبانی نظری از کتب، مجلات تخصصی، اینترنت، مقالات و پایاننامهها استفاده میشود و سپس دادههای مورد نیاز با استفاده از نرم افزار ره آورد نوین3 گردآوری شده و فرضیهی پژوهش مورد آزمون قرار میگیرد.
3-7 ابزار گردآوری و تحلیل اطلاعات
ابتدا دادهها با استفاده از نرمافزار رهآورد نوین 3 جمعآوری شده بعد با استفاده از نرمافزار اکسل مرتب شده است. نرم افزار اصلی مورد استفاده در تحلیل دادهها ایویوز است ولی چون دادهها نرمال نبودهاند برای نرمالسازی متغیر وابسته از نرمافزار مینیتب استفاده شده است و چون دادهها دارای خودهمبستگی و ناهمسانی بودهاند و در حالت پانل دیتا در نرمافزار ایویوز امکان تشخیص و شناسایی خودهمبستگی و ناهمسانی وجود ندارد لذا از نرمافزار استاتا فقط برای شناسایی آن استفاده شده و در نرمافزار ایویوز خودهمبستگی و ناهمسانی رفع شده است.
3-8 شیوههای تجزیه و تحلیل دادهها
برای تجزیه و تحلیل دادهها ابتدا باید متغیرها و رابطهی بین آنها مشخص شود. با توجه به فرضیه در پژوهش حاضر چهار دسته متغیر تعدیلگر، مستقل، وابسته و کنترلی وجود دارد که به توضیح آنها اشاره میشود.
3-8-1 متغیر تعدیلگر
متغیر تعدیلگر، برای توصیف نوعی از متغیر مستقل به کار میرود، در واقع متغیر مستقل ثانوی است و پژوهشگر اثر آن را در ارتباط با متغیر مستقل اصلی و متغیر وابسته باید بداند به عبارت دیگر متغیر سومی که دارای تاثیری قوی در رابطهی بین متغیر مستقل و متغیر وابسته است، و رابطهی مورد انتظار اصلی اولیهی بین متغیرهای مستقل و وابسته را تغییر میدهد. هرگاه اثر متغیر مستقل و متغیر وابسته مشروط به متغیر دیگری شود، آن متغیر سوم در واقع نقش تعدیلگر را بازی میکند(خاکی 1391).
در این پژوهش متغیر تعدیلگر قابلیت مقایسهی صورتهای مالی میباشد که تاثیر آن بر رابطهی بین بازده جاری و سود آتی (ضریب واکنش سود آتی ) بررسی میشود. پژوهشهای مختلف نشان دادهاند که بین بازده جاری و سود آتی رابطهی معنیدار وجود دارد. در این پژوهش بررسی میشود که قابلیت مقایسه بر این رابطه چه تاثیری دارد. برای محاسبهی آن لازم است ابتدا مطالب زیر را به خاطر داشته باشیم.
هیات استانداردهای حسابداری مالی بیان میکند که «قابلیت مقایسه، ویژگی کیفی از اطلاعات است که استفاده کنندگان را قادر به شناسایی تشابهات و تفاوتهای بین دو مجموعه از رویدادهای اقتصادی میسازد». سیستمهای حسابداری انعکاسی از رویدادهای اقتصادی به صورتهای مالی هستند. به این ترتیب میتوان آن را به شرح زیر نشان داد:
Financial Statementsi = fi ( Economic Eventsi) (3-1)
است. دو شرکت سیستمهای حسابداری i نشان دهندهی سیستم حسابداری شرکتfi (EE) که در آن
قابل مقایسه خواهند داشت اگر انعکاس آنها مشابه باشد. معادلهی فوق بیان میکند که صورتهای مالی یک شرکت، تابعی از رویدادهای اقتصادی و حسابداری این رویدادها است(دی فرانکو و همکاران،2011).
طبق پژوهش چوی و همکاران(2013) سیستم حسابداری دو شرکت زمانی قابل مقایسه است که برای یک مجموعه از رویدادهای اقتصادی، صورتهای مالی مشابهی گزارش شود. در این پژوهش با پیروی از
پژوهش چوی و همکاران بازده سهام به عنوان نمایندهی رویدادهای اقتصادی است زیرا وقایع اقتصادی برای هر شرکت منحصر به فرد میباشد و همچنین در برگیرندهی شوکهای اقتصاد و صنعت میباشد و سود به عنوان نمایندهی نتایج صورتهای مالی در نظر گرفته میشود. زیرا سود یکی از مهمترین معیارهای صورت سود و زیان است و تنها با استفاده از سود میتوان قابلیت مقایسهی صورتهای مالی را به عنوان یک محدودیت در تجزیه و تحلیلها وارد کرد. بر اساس مشاهدات سالانه شرکت ها، ابتدا معادله ی زیر برآورد میشود:
Earningsit = αi + βi Returnit + εit (3-2)
، سود خالص عملیاتی سالانه قبل از کسر مالیات تقسیم بر ارزش بازار Earningsit در این معادله
برآورد شده،i و i بازده سالانهی سهام است. ضرایبReturnit سهام در ابتدای دورهی مالی و
با ، jرا نشان میدهد. به طور مشابه عملکرد حسابداری شرکت i عملکرد حسابداری شرکت
میباشد. طبق پژوهش چوی و همکاران(2013) برای برآورد عملکرد j استفاده از سود و بازده شرکت
در شرایط رویدادهای مشابه اقتصادی ( به عنوان مثال بازده ) پیش بینی سود به دوi و j حسابداری شرکت
طریق زیر محاسبه میشود:
E (Earnings)iit = i + i Returnit (3-3)
E (Earnings)ijt = j + j Returnit (3-4)
با توجه به iسود مورد انتظار شرکت E (Earnings)ii براساس معادلههای شمارهی 3 و 4 به ترتیب
با توجه به تابع حسابداری i سود مورد انتظار شرکت E (Earnings)ijt و i تابع حسابداری شرکت
برآورد میشود(چوی و همکاران، 2013).j برآوردی شرکت
به i و j طبق پژوهش چوی و همکاران(2013) قابلیت مقایسهی صورتهای مالی بین شرکتهای
نشان داده شده و به معنی میانگین ارزش منفی قدرمطلق تفاوت سود پیشبینی CompAcctijtصورت
با اندکی تغییرات به شرح زیر میباشد: i و j شدهی عملکرد حسابداری شرکتهای
CompAcctijt = -1/4 × (3-5)
بیشتر باشد نشانگر آن است که صورتهای مالی قابلیت مقایسهی بالاتری CompAcctijt هر چه مقدار دارند(چوی و همکاران، 2013).