پورتس

توانایی کنشگران در تأمین فواید حاصل از عضویت در شبکههای اجتماعی یا دیگر ساختارهای اجتماعی.

کلمن

سرمایهاجتماعی از طریق کارکردش تعریف میشود. آن، هستی واحدی نیست بلکه از هستیهای متعددی تشکیل شده است که دو ویژگی مشترک دارند که عبارتند از اینکه اولاً جنبهای از ساختار اجتماعی را تشکیل میدهند و ثانیاً؛ کنشهای معینی را برای افراد در درون ساختار اجتماعی تسهیل میکنند.

فوکویاما

توانایی افراد برای کار کردن با یکدیگر در گروهها و سازمانها به منظور تحقق اهداف مشترک.

اینگلهارت

فرهنگ اعتماد و مدارا که به واسطه آن شبکههای گستردهای از انجمنهای داوطلبانه اجازه بروز و ظهور پیدا میکنند.

پاتنام

ویژگیهای سازمان اجتماعی چون شبکهها، هنجارها و اعتماد اجتماعی که هماهنگی و تعاون را برای تحقق نفع متقابل تسهیل میکنند.

توماس

امکانات و فرآیندهای داوطلبانهای که در درون جامعه مدنی بسط و توسعه مییابند و مروج توسعه در کل جامعه هستند.

لوری

روابط و مناسبات اجتماعی که به طور طبیعی در بین افراد محقق میشوند و دستیابی به مهارتها و دیگر ویژگیهای ارزشمند در بازار کار را برای افراد به دنبال دارند.

شیف

مجموعهای از عناصر ساختار اجتماعی که موثر بر روابط بین افراد است و نیز دادهها یا استلزاماتی که بر تابع تولید یا بهرهوری تاثیر گذار هستند.

ولکوک

اطلاعات، اعتماد و هنجارهای متقابل که ذاتی شبکههای اجتماعی هر فرد هستند.

منبع: غفاری، ۱۳۹۰، صص ۴۰-۳۹
تعاریف مختلف ارائه شده از سرمایه اجتماعی نقیض یکدیگر نیستند، بلکه متمم و مکمل یکدیگر محسوب میشوند. وجود مفهوم سازیهای مختلف از سرمایه اجتماعی ناشی از زمینههای نظری و سطوح تحلیلی متفاوتی است که صاحبنظران مختلف در کار خود از آن استفاده کردهاند. اشتراک تعاریف متعدد ارائه شده از سرمایه اجتماعی در این است که تمامی آن ها روابط اجتماعی را که مولد خیر و فایده در مقیاسهای فردی و جمعی هستند، به عنوان هسته اصلی تعریف از سرمایه اجتماعی پذیرفته اند.
نظریه سرمایه اجتماعی در حقیقت در دو واژه ساده خلاصه میشود: روابط مهم است. با ایجاد ارتباط با همدیگر و تلاش برای حفظ و تداوم آن، مردم قادر خواهند بود تا با همدیگر کار کرده و به اهدافی دست یابند که اگر به تنهایی کار میکردند، یا موفق نمیشدند یا به سختی به موفقیت میرسیدند. مردم از طریق یکسری از شبکهها به هم وصل میشوند و تمایل دارند تا با اعضای دیگر این شبکهها در ارزشهای مشترک سهیم شوند و آن هم به این دلیل که این شبکهها منابعی را تأسیس میکنند که گویی سرمایه ای را تشکیل میدهند. (محمدی، ۱۳۸۴،ص ۹) لازم به ذکر است که اکثریت جامعهشناسان در چندین شاخص موجود در سرمایه اجتماعی اتفاقنظر دارند. از جمله اعتماد بین مردم و اجتماع، احساس تعلق، احساس هویت، افزایش تواناییهای فردی برای کنش، ارتباطات آزاد و مشارکتی، تعهدات و انتظارات، هنجارها و ضمانتهای اجرایی موثر، ظرفیت بالقوه اطلاعات، پیوندهای اجتماعی و… .

اعتماد فردی(بینشخصی)

انتظارات و تعهدات در اجتماع با سوگیری خاصگرایانه

اعتماد عمومی(تعمم یافته

گسترش تعاملات اجتماعی در جامعه با سوگیری عام گرایانه

اعتماد نهادی

اعتماد رسمی به نهادهای رسمی حکومت

۲-۸-۲-۲- هنجارهای معامله متقابل
معامله متقابل یک فرایند مبادله کالاها و خدمات در رابطه اجتماعی است. معمولاً معامله متقابل در روابط خانوادگی و خویشاوندی مبادلات به صورت ناهمگون، با تأخیر و غیرمستقیم و گاهی اوقات بیننسلی صورت میگیرد و معامله متقابل در بین خانواده به صورت منعطف عمل میکند و در شبکههای خارج از خانواده نیز به صورت متفاوتی است. در تحقیقات سرمایه اجتماعی به دو شیوه در مورد معامله متقابل عمل میشود. نوع اول به بررسی و تحقیق فرهنگها و معامله متقابل در داخل یک شبکه یا محل میپردازد. رویکرد دوم به تحقیق پیرامون رفتار معامله متقابل و منافع ناشی از مشارکت شبکهای میپردازد و بیشتر کشف نتایج رفتاری هنجار معامله متقابل مدنظر است تا خود هنجار. ( فیروزآبادی، ۱۳۸۹، ص۱۶۳)
۳-۸-۲-۲- آگاهی و توجه به حوزههای عمومی سیاسی-اجتماعی
این مؤلفه شامل توجه و حساسیت به محیط پیرامون زندگی اجتماعی و سیاسی است و موضوع توجه آن بیشتر امور عمومی بوده و اینکه نسبت به کیفیت زندگی عامه، رخداد و مسائل اجتماعی توجه و آگاهی لازم داشته باشیم و نقطه مقابل آن بیتفاوتی، غفلت و فرصتطلبی است. (فیروزآبادی، ۱۳۸۹، ص۱۶۵)
۴-۸-۲-۲- احساس قدرت و کنش سیاسی
این شاخص برای سنجش احساس فرد در میزان تأثیر گذار بودن خویش در انواع عرصههای زندگی از جمله عرصه سیاسی است. ( فیروزآبادی، ۱۳۸۹، ص۱۶۶)
۵-۸-۲-۲- شبکههای اجتماعی
مقصود از شبکههای اجتماعی پیوندهای رسمی و غیررسمی است که اعضای مختلف جامعه را به یکدیگر پیوند داده و کنشهای متقابل آنها را تقویت میکند. مانند پیوند خانوادگی و خویشاوندی، گروههای دوستی و همسالان، گروههای صنفی، گروههای شغلی و غیره. این شبکهها به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر میزان سرمایه اجتماعی تاثیر دارند؛ هرچه شبکههای اجتماعی متراکمتر باشند، احتمال بیشتری وجود دارد که شهروندان بتوانند در جهت منافع متقابل همکاری نمایند. (فصیحی، ۱۳۸۹، ص۱۶۱)
فوکویاما به تعریف شبکه از دیدگاه سرمایه اجتماعی پرداخته و آن رایک ارتباط اخلاقی مبتنی بر اعتماد معرفی میکند. شبکهها در دو نوع «افقی»و«عمودی» هستند. در شبکههای افقی شهروندانی عضویت دارند که از قدرت و وضعیت برابری برخوردار هستند. در شبکههای عمودی شهروندان نابرابر به وسیله روابط نابرابر مبتنی بر سلسله مراتب و وابستگی به هم پیوند دارند.
از نظر پاتنام شبکههای اجتماعی یکی از اشکال ضروری سرمایه اجتماعیاند. به اعتقاد پاتنام، هر چه این شبکهها در جامعهای متراکم باشند، احتمال بیشتری وجود دارد که شهروندان بتوانند در جهت منافع متقابل همکاری کنند. شبکههای افقی انبوه اما جدا از هم، تقویت همکاری درون گروهی را سبب میشوند. از نظر پاتنام هر چه ساختار سازمانی افقیتر باشد، موفقیت نهادی آن در اجتماع بیشتر است. او شبکه عمودی یا سلسله مراتبی را فاقد توان برقراری اعتماد و همکاری اجتماعی میداند. (شارعپور، ۱۳۸۵، صص۵۷-۵۶)
سرمایه اجتماعی صرفاً به یک نوع خاص از شبکههای اجتماعی محدود نمیباشد. سرمایه اجتماعی هم در شبکههای اجتماع محلی وجود دارد، هم در سطوح دولت – ملت و هم در درون خانوادهها و سایر شبکههای خانوادگی. در این زمینه میتوان سه نوع شبکه را از هم متمایز ساخت: شبکههای موجود در قلمرو غیر رسمی نظیر پیوندهای خویشاوندی و فامیلی، شبکههای موجود در قلمرو تعمیم یافته نظیر پیوند با افرادی که فرد آنها را شخصاً نمیشناسد و شبکههای موجود در قلمرو نهادی نظیر ارتباط فرد با نهادها. ( شارعپور، ۱۳۸۵، ص۱۴۷)
۶-۸-۲-۲- مشارکت
میتوان مشارکت را شرکت مؤثر همهی افراد گروه در امور جمعی از طریق بسیج کلیه امکانات بالقوهی گروهی به منظور استفاده از آنها در فرایند تصمیمگیری و اجرا دانست. برای تحقق مشارکت عناصری لازم است که مهمترین آنها عبارتند از:
– تلاشهای سازمانیافتهی گروهها و افراد
– ایجاد انگیزهها و محرکهای لازم، که میتواند پاداش باشد
– آگاهی و دانش نسبت به کنشی که میخواهد در آن مشارکت داشته باشد
– اعتقاد به باورها و ارزشی بودن مورد یا مصداقی که قرار است برای آن مشارکتی صورت پذیرد. این باورها و ارزشها میتواند سیاسی، اجتماعی، فرهنگی یا اقتصادی باشد.
آموزش مفاهیم همبستگی، اتحاد و تعاون که شالودههای حیات اجتماعی هستند، از عناصر مشارکت و از بسترهای مشارکت هستند. ( جوادییگانه و همکاران، ۱۳۸۴، ص۱۴۵)
۷-۸-۲-۲- وفاق اجتماعی
«آلن بیرو»همبستگی اجتماعی را چنین تعریف کرده است:
« احساس مسئولیت متقابل بین چند نفر یا چند گروه که از آگاهی و اراده برخوردار باشند، همچنین همبستگی میتواند شامل پیوندهای انسانی و برادری بین انسانها به طور کلی یا حتی وابستگی متقابل حیات و منافع آنها باشد. همبستگی حائز یک معنای اخلاقی است که متضمن وجود یک اندیشه، یک وظیفه و یا الزام متقابل است… به زبان جامعهشناختی همبستگی اجتماعی پدیدهای را میرساند که بر پایه آن در سطح یک گروه یا جامعه، اعضاء به یکدیگر وابستهاند و به طور متقابل نیازمند یکدیگرند» (بیرو، ۱۳۷۰، ص۴۰۰)
یکی از نیازهای اصلی و بنیادی جوامع انسانی از سادهترین تا پیچیدهترین آن نیاز به همبستگی اجتماعی و پرهیز از جنگ همه علیه همه و تقلیل تضادهای اجتماعی است. در غیاب همبستگی اجتماعی بنیانهای جامعه متزلزل خواهد شد. در صورت نهادینه بودن همبستگی و انسجام اجتماعی ارزشهای مشترک در جامعه بسط مییابد،

زیرا باورها و ارزشهای مشترک، بسیاری از الگوهای کنش ناسازگار را دربر میگیرد.
وفاق اجتماعی نیز مانند همبستگی اجتماعی، با سرمایه اجتماعی پیوند دارد. از وفاق اجتماعی تعاریف متعددی ارائه شده که از بررسی مجموع آنها نوعی توافق جمعی، شبکهای از اصول و قواعد اجتماعی، تعامل و احساس مثبت به عنوان عناصر وفاق اجتماعی قابل استخراج است. با ورود عناصر فوق در تعریف واحد میتوان گفت:
«وفاق اجتماعی عبارت است از توافق جمعی بر سر مجموعهای از اصول و قواعد اجتماعی که در یک میدان تعاملی اجتماعی به متابه تولیدکننده انرژی عاطفی به وجود میآید. انرژی عاطفی همزمان نتیجه و موجد توافق اجتماعی است.»
مطابق این تعاریف، عناصر بنیانی وفاق اجتماعی، تعامل و احساس هستند؛ یعنی، احساسی مثبت ناشی از تعامل همزمان، زمینهساز تشکیل «ما» و موجب ایجاد وفاق در «ما» خواهد شد. به دیگر سخن نتیجه شکل گرفتن هویت یا عاطفه جمعی این است که از یک سو، افراد منافع خود و دیگران را یکی میبینند و خود را متعلق به جمع و جمع را از آن خود میدانند و از سوی دیگر، بعضی از اصول و قواعد اساسی قدسی میشوند و افراد به درونی کردن آنها ملزم میشوند، به طوری که این قواعد و نهادهای قدسی شده به صورت پارامتریک و نه به شکل متغیر وارد محاسبات عقلانی شخص میشوند. (چلبی، ۱۳۸۵، ۱۵۷-۱۵۲)
شکلگیری ما

جریان اطلاعات را در مورد قابل اعتماد بودن افراد بهبود میبخشند.
د-شبکههای مشارکت مدنی، تجسم موفقیت پیشینیان در همکاری هستند که میتوانند به عنوان یک چارچوب فرهنگی شفاف، برای آینده عمل نمایند. (پاتنام، ۱۳۸۰، صص۲۹۸-۲۹۶)
هنجارهای معامله متقابل: در هر گروه اجتماعی، هنجارهایی هستند که کمترین سود آنها تقویت اعتماد، کاهش هزینه معاملات و تسهیل همکاری است. پاتنام این هنجارها را از مولدترین اجزای سرمایه اجتماعی میداند. گروهها و جوامعی که این هنجارها بر آنها حاکم است به شکل موثری بر فرصتطلبی و مشکلات عمل جمعی فائق میآیند. این هنجارها با شبکههای انبوهی از مبادلات اجتماعی مرتبط هستند و هر یک دیگری را تقویت میکنند. (کلدی، ۱۳۸۴، ص۱۹۱) پاتنام هنجارهای همیاری (معامله متقابل) به دو نوع متوازن و تعمیمیافته اشاره مینماید. در نوع متوازن با مبادله هم زمان چیزهای با ارزش برابر، مانند مواقعی که همکاران روزهای تعطیلشان را با هم عوض میکنند، مواجه هستیم. اما در نوع تعمیم یافته رابطه تبادلی مداومی در جریان است که در همه حال یکطرفه و غیر متوازان است اما انتظارات متقابلی ایجاد میکند، مبنی بر اینکه سودی که اکنون اعطاء شده، باید در آینده بازپرداخت گردد. (توسلی، ۱۳۸۴، ص۱۶)
اعتماد اجتماعی : پاتنام، اعتماد اجتماعی را ناشی از دو منبع، یعنی هنجارهای معاملهی متقابل و شبکههای مشارکت مدنی میداند. از نظر او اعتماد، همکاری راتسهیل میکند و هر چه سطح اعتماد در یک جامعه بالاتر باشد، احتمال همکاری هم بیشتر خواهد بود. (کلدی، ۱۳۸۴، صص۱۹۲-۱۹۱) اعتماد از عناصر ضروری برای تقویت همکاری بوده و حاصل پیش بینیپذیری رفتار دیگران است که در یک جامعه کوچک از طریق آشنایی نزدیک با دیگران حاصل میشود؛ اما در جوامع بزرگتر و پیچیدهتر یک اعتماد غیر شخصیتر یا شکل غیر مستقیمی از اعتماد ضرورت مییابد. پاتنام به دو نوع اعتماد شخصی و اعتماد اجتماعی اشاره دارد. اعتماد اجتماعی یا تعمیمیافته، شعاع اعتماد را از فهرست کسانی که شخصاً میشناسیم فراتر میبرد و همکاری گستردهتر در سطح جامعه را موجب میگردد. ( توسلی، ۱۳۸۴، ص۱۶)
پاتنام به اشکال و مصادیق مختلف سرمایه اجتماعی توجه کرده و برای فهم و ارزیابی سرمایه اجتماعی به چهار ممیزه اشاره نموده است، که عبارتند از:
۱-سرمایه اجتماعی رسمی و سرمایه اجتماعی غیر رسمی: برخی اشکال سرمایه اجتماعی خیلی رسمی هستند مثل انجمن اولیاء و مربیان، انواع اتحادیهها و … . برخی اشکال دیگر سرمایه اجتماعی نظیر انواع مهمانیها، بازیهای ورزشی و … خیلی غیر رسمیتر هستند.
۲-سرمایه اجتماعی عمقی و سرمایه اجتماعی سطحی: پاتنام به مفاهیم پیوندهای قوی و ضعیف اشاره دارد که برای اولین بار توسط مارک «گرانوتر»[۷۰] مطرح گردید. پیوندهای قوی به نزدیکی و فراوانی ارتباطات اشاره دارد. در حالی که پیوندهای ضعیف به آشناییهای گذری بر میگردد. گرانوتر با تأکید بر اهمیت پیوندهای ضعیف در مقایسه با پیوندهای قوی برای دستیابی به شغل، نشان داد که احتمال پیدا کردن شغل در پیوندهای ضعیف بیشتر است. پاتنام پیوندهای ضعیف را در شکلگیری همیاری تعمیمیافته مفید میداند، حال آنکه پیوندهای قوی هم به نوبه خود برای اهداف دیگری نظیر حمایتهای اجتماعی میتوانند مفید باشند.
۳-سرمایه اجتماعی دروننگر[۷۱] و سرمایه اجتماعی بروننگر[۷۲]: گروههای دروننگر آنهایی هستند که به حفظ و کسب منافع داخلی برای اعضای گروه توجه بیشتری دارند و عوایدشان نصیب اعضای گروه میشود، در حالی که گروههای بروننگر به خیر و رفاه عمومی توجه بیشتری دارند. ( پوتنام، ۱۳۸۰، ص۳۰۰)
۴- سرمایه اجتماعی درونگروهی[۷۳] (انحصاری) و سرمایه اجتماعی برونگروهی[۷۴] (ارتباطی): سرمایه اجتماعی درونگروهی (انحصاری) حول خانواده، دوستان صمیمی و سایر خویشاوندان نزدیک بنا شده است؛ این نگاهی درونگرایانه است و افراد متعلق به یک رده جامعهشناختی مشابه را گردهم میآورد؛ این نگاه به تقویت هویتهای انحصاری و گروههای همگون گرایش دارد. در عوض، سرمایه اجتماعی ارتباط دهنده (جامع)، افراد را با آشنایان دورتری که در حلقههایی غیر از حلقه خودشان هستند، ارتباط میدهد؛ این نوع سرمایه به جای اینکه یک گروه کوچک و محدود را تقویت کند، به ایجاد هویتهایی وسیع و بدهبستان گستردهتر گرایش دارد. (فیلد، ۱۳۸۶، ص۱۰۸)
پاتنام در تحقیق تجربی خود در ایتالیا ادعا میکند که علت تفاوت عملکرد نهادهای سیاسی و اقتصادی در نواحی مختلف ایتالیا ناشی از تفاوت آنها در زمینه تحقق اجتماع مدنی است. به اعتقاد پاتنام، تفاوت در سرمایه اجتماعی علت اصلی ایجاد تفاوت بین مناطق مختلف در زمینه اجتماع مدنی است. به عبارت دیگر، مناطق دارای سرمایه اجتماعی زیاد، دارای اجتماع مدنی زنده و پرشوری بوده و در نتیجه، اقتصاد پررونق و نهادهای سیاسی فعالی دارند ولی مناطق دارای سرمایه اجتماعی اندک، هم در عرصه اجتماع و هم در عرصه سیاست دچار مشکل هستند. این تأیید همان جمله معروف «وربا»[۷۵] است که: هم ظرفیت و هم انگیزه مشارکت افراد در سیاست، ریشه در نهادهایی دارد که اساساً غیر سیاسی هستند، نهادهایی که فرد در طول حیات با آنها در ارتباط است. پاتنام در تحقیق خود به این نتیجه رسید که وجود روابط افقی در مناطق شمالی ایتالیا( یعنی مشارکت گسترده در فعالیتهای گروهی، اعتماد اجتماعی و همکاری) سبب پیدایش دموکراسی بهتر و توسعه اقتصادی بیشتر شده است. در حالی که وجو
د روابط عمودی در مناطق جنوبی ایتالیا ( یعنی تمرکز قدرت در میان زمینداران، مشارکت اجتماعی اندک مردم و تخصیص فردگرایانه فرصتها) منجر به نابرابری اجتماعی شده است. پاتنام ریشههای این وضعیت را در گذشته دور دنبال کرده و به این نتیجه رسیده که: نمی شود گفت که جوامع چون ثروتمند هستند، مدنی میشوند بلکه برعکس، چون مدنی هستند، ثروتمند میشوند. خلاصه اینکه، ادعای پاتنام این است که وجود فرهنگ مدنی قوی یا سرمایه اجتماعی، بستر شکلگیری دموکراسی و رشد اقتصادی میباشد. پاتنام معتقد است که سرمایه اجتماعی اثرات نیرومندی بر بسیاری از ابعاد گوناگون زندگی ما دارد. برخی از این اثرات عبارتند از: میزان پایین جرم و جنایت، بهداشت بهتر، طول عمر بیشتر، موفقیت تحصیلی بیشتر، سطوح برابری درآمدی، رفاه بیشتر برای کودکان و سوء استفاده کمتر از آنها، فساد اداری کمتر و عملکرد بهتر دستگاههای دولتی و عملکرد اقتصادی بهتر از طریق اعتماد بیشتر و کاهش هزینههای معامله با یکدیگر. ( شارع پور، ۱۳۸۵، صص۳۸-۳۵)