1. عناصر مشترکه: در تعریف علم الأصول و پس از آن در مواردی دیگر این اصطلاح را به کار گرفته اند و مرادشان آن دسته از قواعد کلی است که صلاحیت ورود در استنباط هر باب از ابواب علم فقه را دارد وبدین لحاظ علم اصول را علم به عناصر مشترکه دانسته اند و تعریف را جامع و مانع قرار داده اند؛ ولی در تعریف نهایی خود قیودی را نیز افزوده اند که در بحث تعریف مفصلا به آن اشاره شد.

1. عناصر خاصه: مرادشان آن دسته از قواعد مورد استفاده در عملیات استنباط است که به استنباط احکام شرعی معینی مربوط است؛ مانند علم به وثاقت زراره که در سند روایات خاصی آمده است و علم به معنای لغت «صعید» که در آیه تیمم به کار گرفته شده است.[105]

1. تزاحم حفظی: نوعی تزاحم در مقام حفظ تشریعی از سوی شارع تصور کرده اند که کاملاً متفاوت از تزاحم ملاکی و تزاحم امتثالی است. این اصطلاح شهید صدر در بخش مربوط به مسئله جمع میان حکم ظاهری و واقعی یررسی گردید وخلاصه آن: هرگاه مولی خواست مکلف را در مواردی که شک در تکلیف دارد ووظیفه خودرا نمی دانست وبرای اینکه ملاکها اهم راحفظ نماید حکم ظاهری را جعل میکند ودرواقع این جعل در اثر همکنشی ملاکهاوتزاحم حفظی میان انها وصورت میگیرد.

1. قرن اکید: در باب وضع و چگونگی شکل گیری آن این اصطلاح را به کار گرفته اند و مرادشان مقارنت موءکّد و شدید میان لفظ و معنا است. تأکید این مقارنت می تواند عامل کمی داشته و ناشی از تکرار لفظ و اراده معنا باشد و می تواند عامل کیفی داشته و ناشی از وقوع مقارنت در زمان یا مکان حساس و خاطره انگیزی باشد. در هر صورت ایشان دلالت لفظ را به سبب حصول قرن اکید میان لفظ و معنا تفسیر کرده اند؛ طوری که یکی به دنبال آورنده دیگری است.[106]

1. تحفظ: مرادشان همان احتیاط است. هر چند کلمه «احتیاط» را نیز به کار گرفته اند، ولی می توان گفت که در موارد به کارگیری کلمه «تحفظ» اشاره به نکته ای خاص وجود دارد و آن این است که فلسفه احتیاط، مراقبت برای حفظ ملاک تکلیف واقعی مشکوک است. مثلاً در حلقه دوم از حلقات الأصول در بحث از اصل اولی عقلی تعبیر «ترک تحفظ» دیده می شود و چنین آورده اند: «فالصحیح اذن ان القاعدة العملیة الاولیة هی اصالة الاشتغال بحکم العقل ما لم یثبت الترخیص فی ترک التحفظ». در حالی که در حلقه اول تنها تعبیر «ترک احتیاط» در همین جا دیده می شود.

1. حق الطاعة: شهید صدر در برابر نظر مشهور که قائل به اصل برائت عقلی است، اصل احتیاط عقلی را بر مبنای ثبوت حق الطاعة مطرح کرده، حق الطاعة را چیزی جدا از مولویت ذاتی خداوند متعال نمی داند. بدین ترتیب راه خود را از راه مشهور جدا ومسلک خود را مسلک حق الطاعة نامیده است.

1. قطع ذاتی و قطع موضوعی: در مبحث قطع و حجیت قطع قطّاع اشاره کرده اند که هر قطعی که از عوامل و اسباب صحیح و قطع آور در نزد عموم، ناشی باشد، قطع موضوعی نامیده می شود، و هر قطعی که نابه جا و بی مورد و متأثر از عوامل خاصی باشد که تنها در شخص قاطع پیدا شده است، قطع ذاتی خوانده می شود. بنابراین، قطع قطّاع قطع ذاتی است که از حجیت آن باید بحث شود.

1. تنوین تنکیر و تنوین تمکن: در مبحث اطلاق و چگونگی وجود آن در اسم جنس از هر تنوینی که معنای «وحدت» را در اسم افاده کند، به عنوان تنوین تنکیر یاد می کند؛ مانند اکرم فقیراً که به معنای وجوب اکرام یک فقیر نامعین است و طبعاً اطلاق آن بدلی است و از هر تنوینی که معنای وحدت را نمی رساند، بلکه تنها علامت انصراف است، به عنوان تنوین تمکن یاد کرده اند؛ مثل رجلء خیر من امرأة. این تنوین قید وحدت را در معنای رجل داخل نمی کند. بنابراین اسم صلاحیت اطلاق شمولی و بدلی، هر دو را دارد و این در حالی است که به اصطلاح اهل نحو، تنوین تنکیر نشانِ نکره بودن اسم و تنوین تمکن نشانِ انصراف اسم است و در آن سخنی از افاده یا عدم افاده قید وحدت نیست.

1. وسایل اثبات وجدانی و تعبدی: در بحث از ادله محرزه آن دسته از وسایل را که صدور دلیل شرعی را به طریق قطعی ثابت می کنند، وسایل اثبات وجدانی خوانده اند؛ مانند قطع که اثبات کننده وجدانی است. آن دسته از وسایل را که مفید قطع نیستند و به دستور شارع اعتبار یافته اند و مثبت بودن آن از روی تعبد است، وسایل اثبات تعبدی خوانده اند؛ مثل خبر واحد.

1. تعارض مستقر و غیرمستقر: در مبحث ادله محرزه، تعارض بدوی میان عام و خاص، مطلق و مقید، حاکم و محکوم را که در نظر عرف یکی قرینه برای تصرف در ظهور دیگری است، تعارض غیرمستقر نامیده اند؛ زیرا در این گونه موارد جمع عرفی وجود دارد و تعارض سرانجام به آشتی می انجامد و در مقابلش تعارض دو دلیلی است که جمع عرفی میان آنها وجود ندارد و در نتیجه تعارض پایدار می ماند و باید به قاعده تخییر یا تساقط عمل کرد، مگر آنکه مرجّحی موجود باشد.[107]

بنابراین می‌توان گفت ایشان هر جا که عنوانی حاکی از خارج باشد و از خلال آن عنوان، امر خارجی لحاظ شود، گویند آن عنوان ملحوظ به لحاظ تصوری اولی است و هر عنوانی که خودش به عنوان یکی از مفاهیم ذهنی لحاظ شود، گویند ملحوظ به لحاظ تصدیقی ثانوی است. بر این اساس، در موضع اول این مثال را آورده اند: «النار بالحمل اولی محرقة» و «النار بالحمل الشایع کلی»؛ یعنی درست بر عکس آنچه اهل منطق همچون استاد محمدرضا مظفر در باب عنوان و معنون از علم منطق ذکر کرده اند.[108]
فصل سوم
بررسی نظریه حق الطاعه و حجیت قطع
3-1- نوآوری مبنایی شهید صدر«نظریه حق الطاعه»
یکی از ابتکارات بی نظیر شهید صدر کشف یک مبنای جدید در علم اصول است مبنایی که درست در مقابل مبنای مشهور« قبح عقاب بلا بیان» قرارگرفته است واز آنجا که این مبنای جدید براساس تفسیر خاصی که از مولویت مطرح ساخته استواراست ، شهید صدر نام این مبنا را مسلک حق الطاعه نامید که نتایج بسیار مهمی درفقه به بار می آورد وتفصیل فقهی آن مجال دیگر میخواهد، یکی از آثار این مبنی در اصول فقه متزلزل ساختن تلازم ذاتی قطع وحجیت است وانطباق ان بر حجیت قطع مولی میباشد همچنین بر اساس این مبنا شهید صدر قائل به امکان عقلی مخالفت قطعیه در علم اجمالی در مقام ثبوت نیز میباشد. در واقع بحث حق الطاعه از اینجا شروع می‌شود که ساختن اصل عملى در مقام شك در تكلیف است چیست؟ به این معنا كه اگر ما در موردى خاص دلیلى بر حكم شرعى – نه از طریق جزم و تعیین و نه از طریق ظنى كه حجیت آن شرعا ثابت شده باشد، مثل خبر واحد و نظیر آن- نیافتیم، در آن مورد به كدام اصل در مقام عمل مى توانیم تمسك كنیم؟ آیا مى‏توانیم بگوییم همان تكلیف احتمالى در مورد مشكوك ثابت است و ما در مقام عمل مى‏بایست بدان ملتزم باشیم؟ كه اصطلاحا به آن اصل احتیاط و اشتغال گفته مى‏شود، یا مبنا را بر برائت از تكلیف احتمالى گذاشته و خود را ملتزم به عمل بدان تكلیف ندانیم؟ كه اصطلاحا به آن اصل برائت گفته مى‏شود.شهید صدر این بحث را در علم اصول در دو زمینه مطرح ساخته است:
1-زمینه عقلى، كه در آن از این جهت بحث مى شودكه عقل با قطع نظر از دخالت شرع، در مورد شك در تكلیف براى مشخص ساختن وظیفه عملى مكلف، كدام اصل عملى را توصیه مى‏كند؟

به نظر می‎رسد این نظر و تفکر قدیمی همچنان در کشور ما وجود دارد که مدیران مغز متفکر و کارکنان تنها بازوان اجرایی تلقی می‎شوند به همین سبب خودبینی و نادیده گرفتن دیگران برخی مدیران از بهره‎گیری از تجارب آنها محروم می‎سازد. نکته دیگر این است که در مدیریت روز دنیا به تناسب شغل، استعداد و مهارت فرد برای تصدی شغل و نیز نقش وی در کار تیمی سازمان اهمیت زیادی داده می‎شود به این ترتیب مدیران سطح بالا با دقت زیادی مدیران سطح پایین دست را انتخاب می‎کنند. مدیران عالی آرمان و ارزش‎های سازمان را تعیین می‎کنند و می‎توانند باعث موفقیت یا ناکامی سازمان گردند. لذا بر اساس اصل شایسته سالاری کسی که رهبری سازمانی را به عهده می‎گیرد باید از سابقه کاری مناسب، تجربه و تخصص کافی برخوردار باشد و اصول کار تیمی را در به سامان رساندن امور رعایت نماید. محیط کار نیز در این خصوص بسیار اهمیت دارد. مدیر در چنین محیطی می‎تواند با اعمال سبک مناسب مدیریت استعدادهای افراد را شکوفا کند و بر دانش آنها بیافزاید. بخشی از دانش مدیریت از طریق آموزش فرا گرفته می‎شود ولی بخش دیگر از آن باید ضمن کار آموخته شود به این ترتیب آن بخش از مدیریت را که با آموزش فرا گرفته می‎شود «علم مدیریت» و بخشی از آن را که از طریق کسب تجارب و اندوخته‎ها و بکارگیری آنها در شرایط گوناگون حاصل می‎شود «هنر مدیریت» می‎دانند
به دیگر سخن علم «دانستن» است و هنر «توانستن» مدیریت با عواملی متغیر نظیر پول، مواد، محصولات، خدمات و کارکنان سر و کار دارد. عواملی که پیش‎بینی و انطباق آنها با معیارهای علمی مشکل است با وجود این صاحبنظران در تلاشند تا هر چه بیشتر قوانین علمی را در فراگردهای مدیریت کشف کنند (رضائیان، 1387).
شخصیت و مدیریت افراد و سبک رهبری آنان بهترین گزینه‎هایی هستند که با بررسی آنان می‎توان کارآمدی و یا ناکارآمدی سازمان‎ها را سنجید. سبک رهبری مناسب در سازمان‎ها و ارگان‎های دولتی و خصوصی موجب ایجاد انگیزه تعامل کارکنان، بهره‎گیری کامل از پتانسیل‎های موجود و در نهایت حل موفقیت‎آمیز امور سازمان‎ها می گردد، راهی را می‎پیماید که در آن استعدادها شکوفا می‎شود. کارکنان دارای خلاقیت می‎گردند و کیفیت کار افزایش می‎یابد. در سازمان های انتظامی و نظامی شخصیت مدیران، سبک رهبری و هدایت پرسنل اهمیتی افزونتر از سایر سازمان‎ها دارد چرا که مدیران و کارکنان این یگان‎ها دارای ماموریت‎های فوق‎العاده مهم و حساس هستند که گاها با جان، مال و آبروی انسان‎ها گره خورده و به همین دلیل بایستی بسیار دقیق و علمی هدایت و برنامه‎ریزی شوند تا سازمان در رسیدن به اهداف اصلی موفق‎تر و به دلیل اینکه منابع انسانی عمده‎ترین عامل استراتژیک هر سازمان محسوب می‎شوند به درستی هدایت شوند زیرا انسان نه تنها یکی از عوامل حیاتی تولید و خدمات است بلکه به عنوان مدیر با اعمال تدابیر و اتخاذ تصمیمات لازم استفاده از سایر عوامل را میسرمی‎سازد. آنچنان که تجربه کشورهای پیشرفته نشان می‎دهد آنچه موجب رشد و توسعه این کشورها گردیده داشتن انسان های توانمند بوده نه داشتن منابع طبیعی و مادی غنی (میرسپاسی، 1373).

افراد تاب آور شبكة حمايتي و عاطفي محكمي دارند. چنين ارتباطاتي به آنها كمك مي‎كند، دربارة نگراني‎ها و چالش‎هاي خود با كسي صحبت كنند، از مشورت، همدلي و همراهي آنها بهره‎مند شوند، راه حل‎هاي جديد را كشف كنند و در مجموع از لحاظ رواني احساس قدرت و آرامش كنند.

• خود را فردي قرباني ارزيابي نمی کنند

افراد تاب آور خود را قرباني و ناتوان تصور نمي‎کنند. وقتي با يك بحران دست به گريبان‎اند ، همواره خود را فردي نجات يافته تصور مي‎كنند و معتقدند كه مي‎توانند بر شرايط فائق آيند.

• قادرند متناسب با موقعیت، درخواست كمك كنند

منابع حمايتي يكي از اجزاي مهم تاب آوري است. بنابراين افراد تا ب آور هر زمان كه ضرورت ايجاب كند، از اين منابع درخواست كمك مي كنند. منابع حمايتي تخصصي شامل روانشناسان و مشاوران متخصص، کتا ب‎هاي خودیاري، مطالعة زندگي نامه‎هاي افراد مهم و ديگر منابع حمايتي شامل دوستان، همسايه‎ها و مانند آن است.
2-3-2-2- در مجموع افراد تاب آور از سه منبع مهم تغذيه مي شوند، اين سه منبع عبارتند از :
2-4-2-1- من دارم (حمایت‎های اجتماعی و شخصی)
من در كنار خود كساني را دارم كه به آنها اعتماد دارم، دوستشان دارم و آنها نيز. من در كنار خود كساني را دارم كه مراقب و متوجه من هستند.
من در كنار خود راهنما و معلمان خوبي دارم كه می‎توانم از آنها ياد بگيرم.
2-4-2-2- من هستم (توانمندی‎های درونی و فردی)
من فردي هستم كه مردم مي‎توانند او را دوست بدارند.
من فردي هستم كه مي‎توانم براي ديگران كارهاي مفيد و مثبتي انجام دهم و مراقبشان باشم.
من براي خودم و ديگران احترام و ارزش قائل‎ام.
من آماده‎ام مسئوليت آنچه را انجام مي‎دهم به عهده بگيرم.
من ويژگي‎ها و خصوصيات خوبي دارم كه به آنها آگاهي دارم و دوستشان دارم.
من استعدادها و توانمنديهايي دارم كه از وجود آنها خوشحال‎ام.
2-4-2-3- من می‎توانم (مهارت‎های شخصی و حل مسئله)
من مي‎توانم درباره ترس‎ها و ناراحتي هايم با ديگران صحبت كنم.
من مي‎توانم رفتار و هيجان‎هاي خودم را مديريت كنم.
من مي‎توانم وقتي به كمك نياز دارم فردي را براي كمك به خودم پيدا كنم.
من مي‎توانم مسايل و مشكلات خود را به درستي مديريت كنم.
در مجموع تاب آوري مجموعه‎اي از ويژگي‎هاي نامبرده شده است كه در تعامل با يكديگر نتيجه مطلوب را به بار مي‎آورد. براي مثال اگر فردي داراي عزت نفس باشد (من هستم)، اما كسي را براي دريافت كمك و حمايت نداشته باشد (من دارم) و توانايي حل مسئله را نيز نداشته باشد (من می‎توانم) نمي‎تواند فرد تاب آوري باشد.
در تببين تاب آوري نکات زیر بسیار مهم است.
1- تاب آوري روندي پويا است.
2- تاب آوري وابسته به اوضاع است. يعني يك رفتار سازگارانه در يك موقعيت، ممكن است در موقعيت‎هاي ديگر ناسازگار باشد.
3- تاب آوري محصول تعامل ويژگي‎هاي شخصيتي با عوامل محيطي است.
4- تاب آوري در شرايط پر مخاطره، دشوار تر مي‎شود.
5-تاب آوري قابل يادگيري است.
2-3-2-3-توصیه‎های متخصصان امر برای تاب آوری
پژوهش‎ها نشان مي‎دهد عزت نفس نقش مهمي در كنار آمدن با استر‎س‎هاي زندگي دارد. چنانچه به توانمندي‎هاي خود باور داشته باشيد، در مقابله با مشكلات بسيار مؤثرتر عمل مي كنيد.
الف) در زندگي خود معنا و هدف داشته باشيد.
افرادي كه در زندگي هدف مشخصي ندارند و معناي مهمي براي زندگي خود نيافته‎اند، با هر سختي و مشكلي، از هم مي پاشند و انگيزة خود را از دست مي‎دهند.
ب) ارتباطات خود را توسعه دهيد.
داشتن روابط عاطفي و اجتماعي محكم عامل بسيار مهمي در سلامت روان انسان به شمار مي‎رود و هنگام بروز بحران‎هاي زندگي پشتوانة بسيار مفيدي محسوب مي‎شود. بنابراين روابط دوستانه و خانوادگي خود را تقويت كنيد.

1. در رویارویی با موانع، ثابت قدم هستند.

افراد با خودکارآمدی بالا از نظم امام علی (ع) و ائمه اطهار دارای ویژگیهای زیر هستند:
امام عی (ع) می‌فرماید: «ابزار مدیریت سعه‌ی صدر است»
امروزه مطالعات مختلف نشان می‌دهد که رهبران، در اکثر مواقع دارای ویژگی‌های مشابهی هستند. حال اگر بخواهند در مدیریت خود موفق باشند؛ ضروری است مورد ذیل که برگرفته از کلام امام علی(ع) است را رعایت نماید:
1- تحمّل بالا در سختی‌ها
از ویژگی‌های یک مدیر کارآمد، میزان تحمل اوست وگرنه یک مدیر بی‌طاقت در برابر ضربات سازمانی و مدیریتی به سرعت خرد خواهد شد.
امام علی(ع) می‌فرماید: «ابزار مدیریت سعه‌ی صدر است».
2- برخورد منصفانه با فرودستان و همقطاران
از ویژگی‌های مدیریت کارآمد، رعایت حقوق همقطاران و فرودستان است، چرا که هم عامل ثبات سازمانی و هم مانع تشکیل گروه غیر رسمی معارض است و هم باعث بالا بردن انگیزش در بین نیروهاست. برخورد منصفانه عین عدل است و عدل به تعبیری نهادن هر چیزی در جای خود می‌باشد.
امام علی(ع) در این خصوص می‌فرمایند: «مدیر و رهبر عادل و منصف،‌ پاسدر الهی در زمین است». شاید بپرسید چرا؟
در پاسخ می‌توانیم استناد به نص صریح قرآن کنیم که انسان را خلیفه‌ی خود بر روی زمین می‌داند و دادگری و انصاف را از ویژگی‌های ذات لایزال خویش می‌داند پس جانشین خوب نیز باید حد انصاف و مرزبندی‌های عدالت را رعایت نماید.
3- توجه به وضع معیشتی کارکنان
امام علی (ع) در این خصوص می‌فرمایند: «در مورد وضع معیشتی آنان توسعه و گشایش بخش، زیرا این روش آنان را بر اصلاح خود نیرو می‌بخشد و ایجاد انگیزه بر پاکسازی خود می‌نماید و از تجاوز و دست درازی به بیت‌المال که در اختیار دارند بی‌نیاز می‌کند».
4- توانائی انسجام دهی و حفظ گروه
حفظ گروه و جامعه و سازمان از ویژگی‌های یک مدیریت کارآمد است.
امام علی(ع) می‌فرمایند: «باید از تفرقه پرهیز کرد چه اینکه افراد تکرو و جدا شده دستخوش امیال شیطانی می‌شوند، همانند گوسفند تک‌افتاده از گله که طعمه‌ی گرگ می‌گردد».
5- نظم آراستگی و پیراستگی
آراستگی و پیراستگی را که شامل نظم،‌ پاکیزگی، زیبایی،‌ ایمنی، بهداشت و انضباط است را در محیط کار اعمال کنید. زیرا این پدیده موجب بالا رفتن روحیه و در نتیجه افزایش بهره‌وری و کیفیت می‌شود. اساساً سازمان را عبارت از یک رشته روابط منظم و عقلایی بین افراد دانسته‌اند و فراگرد منظم آن را می‌توان جریان منظم و متوالی فعالیت بشری برای انجام دادن کاری یا شغلی از ابتدا تا انتها، بیان کرد.
امام علی(ع) در اهمیت نظم می‌فرمایند: «شما را به پرهیزکاری خدا و نظم در کارها‌یتان سفارش می‌کنم».
6- تعهّد نسبت به هدف
برای گردش کار سازمان و امور آن باید هدف‌گذاری و برنامه‌ریزی سنجیده و سازماندهی عاقلانه داشته باشیم و نسبت به آن متعهد باشیم.
حضرت علی(ع) می‌فرمایند: «کسی که در طریق یک هدف نباشد، حیله‌های دیگران او را شکست می‌دهد».
همچنان که ناپلئون بناپارت می‌گوید: «راه گریز را قبل از تسخیر باید جست».
7- توانایی شناخت صحیح از خویشتن (نقاط قوت و ضعف)
از اهم عوامل موفقیت در اداره یک سازمان و ارائه‌ی یک مدیریت کارآمد، خودشناسی است. امام علی(ع) در این مورد می‌فرمایند: «خدایش رحمت کند کسی را که (شناخت از خود دارد) و قدر خود را شناسد و پا را از گلیم خود بیرون نگذارد» (پا از مرزش «حدش» فراتر ننهد.
و باز امیر المؤمنین علی(ع) ماهیت و ضرورت شناخت از خویشتن را برای یک مدیر واقعی مرزبندی جدیدی از این باب برای شناخت افراد عالم و جاهل برمی‌شمرند و می‌فرمایند: «دانا کسی است که قدر خود را شناسد، در نادانی مرد این بس که ارزش خویش را نشناسد». (به نقاط ضعف و قوت خویش واقف نباشد).