۸/۴۸
۶۳/۹۳

۲/۶۲
۶۴/۷۹

۰/۴۷
۱/۹۲

۹۳/۶۲
۸۷/۷۷

۲۹/۱۶
۴/۱۸۹

۵۵/۸
۱۹۶/

۶۷/۱۵
۷۲/۵۵

۱/۱۳
۹۰/۱

۵۷/۸
۹۳/۱۴

۶۴/۴
۰۵۷/

کلسیم (mg/g dry)
نسبت سدیم به پتاسیم

۴-۱-۲ –تاًثیر شوری برصفات مورفولوژیکی ارقام مختلف سورگوم
۴-۱-۲-۱- طول ساقه
نتیجه حاصل از تجزیه واریانس (جدول ۴-۲) نشان داد که اثر رقم، شوری و بر همکنش آنها برای صفات طول ساقه، سطح برگ، وزن خشک برگ و وزن خشک ریشه در سطح یک درصد معنی‌دار بود. نتایج تجزیه واریانس به شیوه برش‌دهی (جدول ۴-۳) نیز نشان داد که ارقام در هر سطح شوری برای کلیه صفات مورفولوژیکی تفاوت معنی‌داری در سطح یک درصد دارند. مقایسه میانگین برهمکنش ارقام و شوری (جدول۴-۴) نشان داد که با افزایش سطوح مختلف شوری طول ساقه در ارقام سورگوم کاهش داشت. در تیمار شاهد، کمترین میزان طول ساقه به رقم HTS (18/3سانتیمتر ) و بیشترین طول ساقه به رقم Sor834 ( با میانگین ۴۰/۵ سانتیمتر ) تعلق داشت. رقم HTS و Sor834 تفاوت معنیداری در سطح شوری صفر با هم داشتند. در سطح شوری ۵ دسی‌زیمنس برمتر رقم MTS با میانگین ۳۰/۴ سانتی‌متر بیشترین و رقم HTS با میانگین ۹۰/۲ سانتی‌متر کمترین طول ساقه را به خود اختصاص دادند.
این دو رقم اختلاف معنی‌داری در سطح شوری ۵ درصد با هم داشتند. در سطح شوری ۱۰ دسی‌زیمنس بر متر کمترین طول ساقه به رقم HTS با میانگین۷۳/۲ سانتیمتر و بیشترین آن به رقم Sor834 با میانگین۴ سانتیمتر می‌باشد. رقم Sor834 بیشترین میزان طول ساقه را در سطح شوری ۲۰ دسی‌زیمنس بر متر با میانگین ۹۰/۳ سانتیمتر و رقم HTS کمترین میزان طول ساقه را با میانگین ۵۰/۲ سانتیمتر را به خود اختصاص داد. این دو رقم نیز تفاوت معنیداری با هم در این سطح شوری با هم داشتند. در این آزمایش، طول ساقه با افزایش تنش شوری در ارقام مورد مطالعه کاهش یافت. همچنین می‌توان نتیجه گرفت که متحمل‌ترین و حساسترین رقم به شوری از نظر طول ساقه به ترتیب ارقام Sor834 و HTS بودند. شوری به علت افزایش فشار اسمزی منجر به کاهش جذب آب و در نتیجه کاهش تقسیم، طویل شدن و تمایز سلولی گشته و بدین سبب کاهش طول ساقه‌ را توجیه پذیر می‌نماید. میرمحمدی میبدی و قره یاضی (۱۳۸۱) کاهش طول ساقه در شرایط شور را گزارش کرده اند که باعث کاهش وزن ساقه و در نهایت وزن ماده خشک می شود. یکی از دلایل کاهش طول ساقه در شرایط تنش، کاهش یا عدم انتقال مواد غذایی از لپهها به جنین است. علاوه بر آن کاهش جذب آب توسط بذر در شرایط تنش باعث کاهش ترشح هورمونها و فعالیت آنزیمها و در نتیجه اختلال در رشد گیاهچه (ساقهچه و ریشهچه) میشود (کافی و همکاران، ۱۳۸۴). کاهش رشد گیاهان در اثر شوری معمولاً به دلیل تأثیر شوری بر فتوسنتز و فرایندهای جانبی آن میباشد که بر حسب رقم و شرایط محیطی متفاوت است. به نظر میرسد کاهش طول ساقه در اثر شوری به دلیل کاهش فتوسنتز باشد (بونرت و جنسن[۸۸]، ۱۹۹۶).
۴-۱-۲-۲- سطح برگ
مقایسه میانگین برهمکنش‌ها از نظر سطح برگ (جدول ۴-۴) نشان داد که در تیمار شاهد، رقم Sor857 با میانگین ۷۰/۱۵ سانتی‌متر مربع بالاترین میزان سطح برگ و رقم Sor1003 با میانگین ۸/۷ سانتی‌متر مربع کمترین میزان سطح برگ را به خود اختصاص دادند. در بقیه سطوح مختلف شوری، سطح برگ در ارقام سورگوم کاهش نشان داد، بطوریکه در سایر سطوح شوری بالاترین و کمترین سطح برگ به ترتیب مربوط به ارقام Sor857 و Sor1003 بودند. به طور کلی با افزایش شوری، میزان سطح برگ کاهش پیدا کرده است. افزایش ناگهانی شوری خاک باعث میشود که سلولهای برگ بهطور موقت آب خود را از دست بدهند. با گذشت زمان سرعت تقسیم و طویل شدن سلولها کاهش یافته و در نتیجه، این تغییرات منجر به کوچکتر شدن اندازه نهایی برگها خواهد شد (مانس، ۲۰۰۲). نتایج مشابهی برای نیشکر (تیواری[۸۹] و همکاران، ۱۹۹۷)، گلرنگ (باسیل و کافکا[۹۰]، ۲۰۰۲)، گندم (سپسخواه و بورسما[۹۱]، ۱۹۷۹)، سورگوم (ردمن[۹۲] و همکاران ۲۰۰۵)، گزارش شده است. علت کاهش سطح برگ در شرایط شور کم شدن فشار آماس سلول‌ها و کاهش اندازه آنها در اثر تنش اسمزی است. ضمن اینکه ریزش برگ‌ها در پاسخ به تجمع نمک نیز می‌تواند باعث کاهش سطح برگ شود (سپاسخواه و بورسما، ۱۹۷۹). همچنین در حضور میزان بالای املاح محیط گیاه، میزان آب قابل دسترس کاهش یافته و از یک طرف موجب محدود شدن تقسیم سلولی و از طرف دیگر کاهش حجیم شدن سلول‌ها می‌شود و بدین صورت کاهش گسترش سطح برگ بروز می کند (ویگناراجا[۹۳]، ۱۹۷۴). با توجه به کاهش سطح و تعداد برگ با افزایش شوری، چنین برداشت می شود که میزان دریافت نور و در نتیجه فتوسنتزخالص و تجمع ماده خشک کاهش یافته و وزن خشک قسمت هوایی که مجموع وزن خشک ساقه و برگ است کاهش می‌یابد.
۴-۱-۲-۳- وزن خشک برگ
مقایسه میانگین برهمکنش رقم و شوری نشان داد که رقم Sor834با میانگین ۵۴۴/ گرم بیشترین وزن خشک و رقم Lts با میانگین ۱۸۶/۰ گرم کمترین وزن خشک را در تیمار شاهد به خود اختصاص دادند (جدول ۴-۴). در بقیه سطوح مختلف با افزایش شوری وزن خشک برگ کاهش نشان داد. به طوریکه در تمامی سطوح دیگر بالاترین و کمترین وزن خشک برگ به ترتیب مربوط به ارقام Sor834 و MTS بودند. تنش شوری از طریق کاهش تکثیر سلولی و کاهش مدت تجمع ماده خشک باعث کوتاه شدن میانگر‌ه‌ها شده و ارتفاع بوته و در نتیجه وزن خشک برگ و اندام هوایی را کاهش می‌دهد (زادوریان و همکاران، ۱۳۹۰). به طور کلی با افزایش شوری، وزن خشک برگ کاهش یافت که با نتایج شمس الدین سعید و فرحبخش (۱۳۸۸) در گیاه ذرت، ایندولکار و مور[۹۴] (۲۰۰۴) و راوسون[۹۵] و همکاران (۲۰۰۶) و لاوچلی و اپیستن[۹۶] (۲۰۰۰) و یارنیا (۱۳۸۷) در گیاه سورگوم،
دمیرکایا و ایپک [۹۷](۲۰۰۳) در گلرنگ، یانگ [۹۸]همکاران (۱۹۹۰) در سورگوم همخوانی دارد. این کاهش، نتیجه‌ کاهش در اجزای گیاهچه به دلیل کاهش تقسیم، رشد و تنفس سلولی می‌باشد. به طورکلی کاهش تولید ماده خشک در شرایط شور را می‌توان به دلیل هزینه انرژی متابولیک مربوط به سازگاری به شرایط تنش، کاهش نرخ فتوسنتز در واحد سطح برگ، کاهش جذب کربن و صدمه به بافت‌ها دانست (میر محمدی میبدی و قره یاضی، ۱۳۸۱).
۴-۱-۲-۴- وزن خشک ریشه
نتیجه مقایسه میانگین برهمکنش‌ها (جدول ۴-۴) نشان داد که در تیمار شاهد رقم MTS با میانگین ۱۸/۲ گرم بالاترین و رقم Sor1009 با میانگین ۰۹۲/ گرم کمترین میزان وزن خشک ریشه را به خود اختصاص دادند. همچنین در سطح شوری ۱۰ دسی زیمنس بر متر رقم Sor834 با میانگین ۱۷۲/۰ گرم بالاترین و رقم Sor808 با میانگین ۰۵۵/۰ گرم کمترین وزن خشک ریشه را دارا بودند. رقم Sor834 بیشترین و رقم HTS کمترین مقدار وزن خشک ریشه را در بالاترین سطح شوری دارا بودند. ریشه‌ها اولین اندام گیاه هستند که آثار تنش شوری را تجربه می‌کنند و پس از آن اندام‌های هوایی تحت تأثیر تنش قرار می‌گیرند. رشد ریشه سورگوم در شرایط شوری کاهش می‌یابد (میر محمدی میبدی و قره‌یاضی، ۱۳۸۱). به طور کلی با افزایش شوری، وزن خشک ریشه در تمامی ارقام کاهش نشان داد که این با نتایج یارنیا (۱۳۸۷) در سورگوم علوفه‌ای مطابقت دارد.
جدول ۴-۲- میانگین مربعات منابع تغییر برای پارامترهای ظاهری اندازهگیریشده در ارقام سورگوم