به اسطرلاب حکمت کردهام حل

(نظامی، ۱۳۸۳: ۳۴۶)

۳-۲٫ آثار حکیم نظامی
آثار حکیم به ترتیب تألیف عبارتند از:
۳-۲-۱٫ مخزنالاسرار
شامل ۲۲۸۸ بیت است و در بحر سریع مطوی موقوف یا مکشوف:
مفتعلن مفتعلن فاعلان(فاعلن)
سروده شده است این منظومه را به نام ملک فخرالدّین بهرامشاهبنداودبناسحاق مسجّل نموده است (زنجانی، ۱۳۸۷: ۲۴).
۳-۲-۲٫ خسرو وشیرین
«بیش از ۶۵۰۰ بیت است در بحر هزج مسدّس مقصور:
مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل
سروده شده و به نام طغرلبنارسلان سلجوقی و اتابک اعظم شمسالدّین محمد جهان پهلوان بنایلدگز و قزل ارسلانبنایلدگز آغاز و به نام طغرل و قزل ارسلان پایان مییابد» (معین، ۱۳۸۴: ۳۲).
۳-۲-۳٫ لیلی و مجنون
شامل چهار هزار و پانصد بیت (همان: ۳۲) و به قولی چهارهزار و صد و سی بیت (زنجانی، ۱۳۸۷: ۳۵) و در بحر هزج مسدّس اخرب مقبوض محذوف:
مفعول مفاعلن فعولن
سروده شده این منظومه به نام شروانشاه جلالالدّین ابوالمظفر اخستان بنمنوچهر سرائیده گشته است ( همان: ۳۲).
۳-۲-۴٫ هفتپیکر
هفتپیکریا بهرامنامه چهارمین مثنوی حکیم به لحاظ ترتیب سرایش میباشد. دکتردستگردی در ستایش این اثرماندگار چنین میفرماید: «کتاب هفتپیکراز هر جهت آراسته و پیراسته و مشتمل بر هفت افسانهی بکر و مقدّمه و نتیجههای بیسابقه و گرانبها، و به عقیدهی بسیاری از دانشمندان هفتپیکر سرآمد تمام دفاتر ششگانهی نظامی است» (دستگردی، ۱۳۶۳: ۴۴).
«بهرامنامه یا هفتگنبد قریب ۵۱۳۰ بیت و در بحر خفیف مسدّس مخبون مقطوع است:
فاعلاتن مفاعلن فعلن
به نام سلطان علاءالدّین کرپ ارسلان اقسنقری حاکم مراغه سروده شده است» (معین، ۱۳۸۴: ۳۳). سنایی غزنوی پیش ازنظامی نامهای به نام حدیقه پرداخته که تقریباً ده هزار بیت است و در واقع مخترع این بحر برای مثنوی هموست. شاعران ناموری، از جمله امیرخسرو و خواجو و جامی و هاتف نیز پس از نظامی از بحر فوقالذّکر در سرایش آثارخویش بهره جستهاند (دستگردی، ۱۳۶۳: ۴۴).
۳-۲-۵٫ اسکندرنامه
این منظومه جمعاً حدود ۱۰۵۰۰ بیت دارد در بحر متقارب مثمّن مقصور:
فعولن فعولن فعولن فعول
و خود شامل دو بخش الف) شرفنامه، ب) اقبالنامه یا خردنامه است (معین، ۱۳۸۴: ۳۳).
مجموعهی فوق تحتعنوان خمسه یا پنجگنج نظامی شهرت دارد. دکتر وحید دستگردی با علاوه نمودن دیوان قصاید و غزلیّات حکیم به مجموعهی فوقالذّکر و تفکیک اقبالنامه و شرفنامه، سبعهی نظامی را جایگزین خمسهی حکیم مینماید (دستگردی، ۱۳۱۷: ۵۷۴).
۳-۲-۶٫ دیوان اشعار
«حکیم دیوان شامل قصاید، غزلیّات، قطعات و رباعیّات داشته که قسمتی از آن از میان رفته و اشعار دیگر شاعران که نظامی یا نظام تخلّص داشتهاند مانند نظامی تبریزی، نظام استرآبادی و نظامیهای عصر صفوی با اشعار او خلط شده است. نسخههای خطّی دیوان منسوب به نظامی در کتابخانههای منچستر، اکسفورد، کلکته و رامپور موجود است» (زنجانی، ۱۳۸۷: ۵۵).
۳-۳٫ شعر حکیم نظامی
«نظامی آثار شاعران پیش رادیده و فایده برده و متأثًر شده است. نشانههای زیاد از این تاثیر در مثنویهای او دیده میشود که در لباس جدید زیباتر و محکمتر و عمیقتر از آنچه دیگران را بوده درآورده است، از اشعار فخرالدّیناسعدگرگانی، فردوسی، منوچهری، سنایی، فرّخی و خیّام متأثًر شده است و نشانههای این تأثیر در خمسه نمایان است» (نظامی، ۱۳۸۸: ۱۳). همچنین آثار حکیم نظامی الهام بخش شاعران و اندیشمندان نامآور سدههای بعدی از جمله عطّار، حافظ، سعدی، ظهیرفاریابی، صائب و مولانا میگردد. بهعنوان مثال مولانا داستانهای شاه و کنیزک و رقابت هنری میان رومیان و چینیان و رهایی طوطی از قفس را با الهام از آثار مشارالیه بازسازی کرد (همان: ۱۲). «اشعار نظامی از تعریف و تمجیدهای تملّقی و چاپلوسی عاری است و هیچگاه به طمع جیفهی دنیوی خود را آلوده نساخته و مانند اغلب شعرا عمر خود را به مدیحهسرایی سلاطین و اغنیا صرف نکرده است» (دستگردی، ۱۳۱۷: ۵۷۵).