کجا و چگونه می‌توانم اطلاعات مورد نیازم را دریابم؟ (یعنی جستجوی منابع اطلاعاتی وتدوین راهبردهای جستجو)

بخش مهمی از کار کتابدارن به ویژه کتابدارن مرجع، کمک به استفاده‌کنندگان در آموزش جستجو چه در نظامهای دستی و چه در نظام‌های رایانه‌ای است. کتابداران به دلیل آگاهی از شیوه نمایه‌سازی، فهرستنویسی یا سازماندهی اطلاعات دانش مناسبی درباره شیوه‌های جستجوی اطلاعات، دارند و به همین دلیل توانسته‌اند به منزله میانجی نقش موثری در بازیابی اطلاعات ایفا کنند.(پریرخ،۱۳۸۶،۲۱)
کتابداران با انواع نظامها و شیوه‌های رده‌بندی منابع اطلاعاتی در مخزن کتابخانه‌ها یا دسته‌بندی اطلاعات آشنا هستند. آنها قادر به جایابی اطلاعات، انتخاب، بررسی و جداسازی موارد مفید بوده. شناسایی مسیرهای مختلف جستجو مثل برگه‌دان کتابخانه یا فهرست رایانه‌ای، مراجعه به قفسه‌های کتاب و مجله، کتابنامه‌ها و کتابشناسی‌ها، نمایه‌ها و پایگاه‌های اطلاعاتی و خانه‌های الکترونیکی مرحله بعدی است که به جستجوگر کمک می‌کندبه منابع اطلاعاتی مختلف مراجعه نماید و به اطلاعات جامعی دسترسی پیدا کند.

3. چه اطلاعاتی را واقعاً برای استفاده نیازدارم؟ گزینش(یعنی،گزینش منابع اطلاعاتی)

ارزیابی اطلاعات و منابع اطلاعاتی در درس‌های گوناگون دوره کارشناسی و کارشناسی‌ارشد (مانند مجموعه‌سازی و مرجع) و به طور عملی در گزینش منابع در محیط کار مورد توجه است.(پریرخ،۱۳۸۶،۲۱)
به عبارت دیگر آموزش‌گیرنده می‌آموزد چگونه منابع لازم را انتخاب نماید تا بتواند به نیاز اطلاعاتی خاص پاسخگو باشد.

4. چگونه می‌توانم از این اطلاعات بیشترین استفاده راببرم؟ سازماندهی (یعنی،سازماندهی اطلاعات)

برای اینکه بتوان از اطلاعات گردآوری شده به صورت مطلوبی استفاده کرد این اطلاعات باید سازماندهی شود و براساس هدف‌های پژوهشی دسته‌بندی گردد. سازماندهی اطلاعات از درس‌های مهم مقاطع کارشناسی و کارشناسی‌ارشد و نیز از فعالیت‌های اصلی و روزمره کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعاتی است. حرفه کتابداری راه‌ها و روش‌های بسیاری را در زمینه سازماندهی انواع منابع اطلاعاتی ایجاد کرده است (پریرخ،۱۳۸۶،۲۱)
باتوجه به مهارت کتابداران در نظم‌دادن به اطلاعات، آنها می‌توانند منطق لازم را برای سازماندهی به یادداشت‌ها و حاصل مطالعات به جستجوگر تعلیم دهند.

5. چگونه می‌توانم این اطلاعات را ارئه دهم؟ نحوه ارائه (یعنی استفاده ازاطلاعات)

تهیه فهرست مطالب و استفاده از یادداشت‌ها درتهیه متن، ارائه منسجم اطلاعات و استفاده صحیح از آنها از جمله اجزای پرورش مهارت مربوط به این مرحله است.

6. چه چیزی از این اطلاعات آموختم؟ ارزشیابی (یعنی ارزشیابی منابع واطلاعات گردآوری شده)

کاربرد تفکر انتقادی بیشتر فرایندهای کاری در حرفه کتابداری با استفاده از مهارت تفکر انتقادی صورت می‌گیرد. مانند نقد، بررسی و گزینش منابع اطلاعاتی، تحلیل پرسش و تعیین راهبرد جستجو، تحلیل نظام‌های اطلاعاتی، ارزیابی میزان ربط در بازیابی اطلاعات، …. همچنین آگاهی ازاهمیت حقوق پدیدآور و مسائل حقوقی ناشی از عدم رعایت آن، از مواردی است که در درس مجموعه‌سازی مورد توجه است. (پریرخ،۱۳۸۶،۲۱)
بنابراین پژوهشگربا دیدی منتقدانه به ارزیابی کل مراحل طی شده می‌پردازد. پژوهشگران می‌توانند به مهارت ارزیابی منابع و اطلاعات گردآوری شده و سنجش ارتباط آنها با موضوع مورد تحقیق و توانایی تشخیص زمینه‌های خالی پژوهشی مجهز شوند.
۲-۹ مشکلات کتابداران و کتابخانه‌ها
ازآنچه ارائه گردید، روشن است که همگام با ورود کـشورها جهـان بـه محـیط‏هـای دیجیتـالی‏، سـواد اطلاعـاتی بـه طـور روزافزونی به عنوان یک اولوبت جهانی مطرح می‏گـردد. کتابخانه‌ها و کتابداران دیگر نمی‌توانند تنها مجموعه‌ساز و سازمان‌دهنده منابع اطلاعاتی باشند، بلکه باید تلاش کنند تا دسترسی استفاده‌کنندگان را به این منابع و نحوه استفاده درست از آنها را برای ایشان راحت‌تر کنند. این مهم نیز با آموزش این گروه در جهت ایجاد استقلال آنان در امر اطلاع‌یابی و اطلاع‌گزینی میسر می‌شود. در کـشورهای در حـال توسـعه ماننـد ایـران اقـدامات کمـی در زمینـه آموزش سواد اطلاعاتی صورت گرفته اسـت. کتابداران و اسـاتید این کشور می‏کوشـند تـا دانـشجوبان را بـه نحـوی بـا دانـش و فناوری آشنا کنند وآن را جزئـی از برنامـه‌هـای آمـوزش رسـمی و دانـشگاهی درآورنـد. اما با وجود گذشت حدود یک قرن و نیم از آغاز برنامه‌های آموزش استفاده‌کنندگان در کتابخانه‌ها در سطح جهان و تغییر و تحول‌هایی که در این مورد صورت گرفته است، در کشور ما، این امر هنوز در مراحل ابتدایی خود به سر می‌برد.در کـشورهای در حـال توسـعه ماننـد ایـران اقـدامات کمـی در زمینـه آموزش سواد اطلاعاتی صورت گرفته اسـت. کتابداران و اسـاتید این کشور می‏کوشـند تـا دانـشجوبان را بـه نحـوی بـا دانـش و فناوری آشنا کنند وآن را جزئـی از برنامـه هـای آمـوزش رسـمی و دانـشگاهی درآورنـد. اما با وجود گذشت حدود یک قرن و نیم از آغاز برنامه‌های آموزش استفاده‌کنندگان در کتابخانه‌ها در سطح جهان و تغییر و تحول‌هایی که در این مورد صورت گرفته است، در کشور ما، این امر هنوز در مراحل ابتدایی خود به سر می‌برد. در کـشورهای پیـشرفته اروپایی و کشورهایی چـون استرالیا وآمربکای شمالی چندین مورد همکاری مهم و تحقیقات مهمی در رابطه با سواد اطلاعاتی صورت پذیرفته و در حال انجام اسـت‏. بانگاهی به تحقیقات انجام شده در ایران و جهان در مقولـه سـواد اطلاعـاتی در سـالهای یـاد شده می‏توان کمبود شدید پژوهش در بخشـ‌های عملی در ایران پی برد. در حـالیکه عمده پژوهش‏های جهان در حـوزه سـواد اطلاعاتی جنبه‏های عملی و کاربردی آن را در برمی گیرد در ایران در زیر بخش‌هایی مانند: فناوری‏ها و سواد اطلاعـاتی‏، اجـرا و ارزیابی طرح های انجـام شـده در زمینـه سـواد اطلاعـاتی‏، همکـاران کتابـداران و اسـتادان‏، گـروه هـای خـاص‏، آشـنایی بـا جستجوی منابع خاص، رویکردهای خاص به آموزش سواد اطلاعاتی و کتابخانه‏، تـاکنون تحقیقی صـورت نگرفتـه اسـت و در زیربخش‌های اسـاتید و دانشجویان تحقیقات کمی انجام شده اسـت‏. نکته دیگر، تأکید بر آموزش و تقویت قدرت تفکر انتقادی، به عنوان یکی از هدف‌های مهم آموزش سواد اطلاعاتی قرارگیرد. شخص دارای سواد اطلاعاتی باید بیاموزد که به ارزیابی یافته‌های خود پرداخته و آنها را با پیشداشته‌های اطلاعاتی خود، به عبارتی با دانش ذهنی خود تجزیه و تحلیل کند و همواره درصدد استخراج دقیق‌ترین، معتبرترین، و صحیح‌ترین پاسخ باشد. به طور خلاصه، اینگونه باشد که نه تنها بیاموزد که چطور به اطلاعات دسترسی پیدا کند، بلکه چطور به طور انتقادی آنرا ارزیابی، سپس گزینش کند. این امر، به خصوص، در مورد منابع الکترونیکی پیوسته که در بیشتر موارد داوری و نقد نشده‌اند، صدق می‌کند..
توجه به جنبه‏های کاربردی و عملی سواد اطلاعـاتی در ایران در آینده می‏تواند بسیاری از چالش‌های سواد اطلاعاتی را برطرف نماید. کتابداران کتابخانه‌ها، از عوامل موثر در ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی به شمار می‌روند. کتابداران در آغازراه (۱۹۷۰) در مفاهیم ایده ای  از سواد اطلاعاتی وارتباطش با یادگیری در طول زندگی پیشقدم شدند ابتدا مفهوم  سواد اطلاعاتی که تاکید می‌کرد روی روش، بعد کتابخانه ها و کتابداران در کمک به استفاده و کاربرد اطلاعات تکامل بخشیدند. کتابداران در آینـده در رابطـه بـا توسـعه نیـروی انسانی و سیاستگذاری از طربق همکاری‌های ملی و بین المللی برای سواد اطلاعاتی با چالش‏های مختلفی مواجه خواهند بود. برای حـل مشـکلات کنونی در زمینه سـواد اطلاعـاتی کتابـداران بایـد بـا همکـاری سـایر مـدیران ملـی و بـین‏المللـی بـه برنامه‏ربزی همه جانبه و منسجم برای ارتقاء سطح سواد اطلاعاتی یکایک افراد جوامع بپردازند تا همگـان بتواننـد از مزایـایی سواد اطلاعاتی به خوبی بهره ببرند. کتابداران با روش‌های خلاقانه خود می‌توانند فعالیت‌های کتابخوانی را رشد داده و حتی به حوزه‌های بیرون از کتابخانه بکشانند. اگر کتابداران کتابخانه‌ها از حیث علم کتابداری و اخلاق انسانی، رشد کاملی داشته باشند، بدون تردید، همچون معلمان و استادان جامعه، معماران نسل‌های آینده بشر خواهند بود(هیومز[۸۳]، ۱۹۹۹).
رایموند رواید می گوید: «یک کتابخانه بدون کتابخوان از یک جنازه بیفایده‌تراست اما یک کتابخوان بدون کتابخانه می‌تواند با انعطاف خاصی راه ایجاد یک کتابخانه را هموارکند. »
۲-۱۰ مهارت تفکر انتقادی
ابزار بنیادین تفکر انتقادی شامل مهارت‌های منطقی ، تحلیل مفهومی و شناخت شناسی است. سیگل(۱۹۸۸) معتقد است که آرمان اساسی تفکر انتقادی پرورش روحیه «خود اتکایی»[۸۴] است. تفکر انتقادی در شکل وسیع خود به دنبال آموزش قوانین منطقی یا چگونگی ارزیابی شواهد و مدارک می‌باشد(نوشادی، بیتا). عمدتاً بخشهایی از بر نامه درسی به‌ویژه در سطوح بالاتر تحصیلی باید به چنین فعالیتهایی تخصیص یابد. آنچه‌جنبش تفکر انتقادی بر آن تاکید دارد این است که مهارتهای استدلالی خاصی در برنامه درسی به عنوان یک کل که هدف عام تعلیم و تربیت به شمار می‌رود،را پرورش دهد. مهارتها و تمایلات تفکر انتقادی باید در تمامی سطوح آموزشی در حوزه تدریس و یادگیری اشاعه یابد(پاپکویتز[۸۵] و فندلر[۸۶]،۱۹۹۹).
تفکر انتقادی فرایندی است که با استفاده از آن به بررسی افکار و عقاید خود و دیگران پرداخته و به فهم بهتر و روشنی دست می‌یابیم. سوال کردن ، تحلیل کردن و معنی دادن، سه فرایندی است که به وسیله‌ی آن افکار خود و دیگران را بررسی کرده و براساس آن بهترین تصمیمات را می‌گیریم.
۲-۱۱ مهارت تفکر تحلیلی(اکتشافی)
یادگیری اکتشافی را می توان نوعی یادگیری دانست که درآن موضوع یادگرفتی به شکل نهائی خود به افراد عرضه نمی شود بلکه افراد ازطریق تفکر استقرائی آن موضوع را سازمان می دهند.« جروم اس برونر[۸۷] از جمله کسانی است که به فعالیت یادگیرندگان در حین آموزش اعتقاد دارد. وی نظریات خودرا در کتابش به نام “به سوی یک نظریه آموزش[۸۸]” نوشته است. به هرحال برونر عقیده دارد در کشف روابط بین یک مسئله باید از استدلال و تفکر استقرائی استفاده کرد و پاسخ صحیح مسئله به یادگیرندگان گفته نشود.برونر معتقد است که فعالیت یادگیرنده برای یادگیری باعث تقویت او خواهد شد زیرا از یادگیری رضایت خاطر به دست می آورد. ( نوروزی، ۱۳۷۷، ۵۲و۵۳ )
۲-۱۲ ارتباط سواداطلاعاتی با تفکر انتقادی واکتشافی
پایه اولیه در سواد اطلاعاتی این است که فرد احساس نیاز به اطلاعات کند. در جوامعی که اطلاعات ارزش و قدرت نیست و نظام آموزشی به گونه ای است که نیاز اطلاعاتی تشدید نمی شود و تشنگی اطلاعات پدید نمی‌آید، صحبت از سواد اطلاعاتی تنها انشا نوشتن است. تفکر خلاقانه و نقادانه از لحظه تولد تا مرگ با انسان است بنابراین باید پرورش و تقویت شود. چرا که مجموعه مهارت‌های سواد اطلاعاتی بدون تفکر خلاق در مسیر درستی حرکت نمی‌کند و لایه‌های سطوح بالاتر آن شکل نخواهند گرفت. در نتیجه تفکر خلاقانه و نقادانه عنصر اساسی در حوزه سواد اطلاعاتی است (خسروی ،۱۳۸۹). سواد اطلاعاتی ابزاری برای یادگیری است و حلقه‌ای است برای برقراری پیوند بین منابع و یادگیرنده که فرآیند یادگیری را تسهیل کند و با تفکر خلاق، یادگیری را گسترش دهد. کتابداران چون بیشترین ارتباط را با منابع دارند از مفهوم سواد اطلاعاتی بیشتر بهره می‌گیرند .بنابراین یکی از وظیفه کتابداران آموزش سواد اطلاعاتی به کاربران است و مفهوم سواد اطلاعاتی تنها مختص رشته کتابداری نیست.(منصوریان، ۱۳۸۹). سواد اطلاعاتی، توانایی افراد برای فعالیت مؤثر در یک جامعه اطلاعاتی است. این امر مستلزم تفکر انتقادی، آگاهی از اخلاق شخصی و حرفه‌ای، ارزیابی اطلاعات، نیازهای اطلاعاتی متصور، اطلاعات سازماندهی شده، ارتباط متقابل با اطلاعات شغلی و ایجاد کاربرد مؤثر اطلاعات در حل مشکلات، تصمیم‌گیری و تحقیق است و بالا بردن آن در سطح دانشگاه‌ها مستلزم آموزش، فرهنگ‌سازی و توسعه فناوری است (یادگارزاده، پرنو و بهرامی ، ۱۳۸۶). با توجه به تعاریف فوق فرد با سواد اطلاعاتی با استفاده از مهارت تفکر انتقادی و اکتشافی می‌تواند مسئله موردنظر را مشخص کند؛‌ راه‌حل‌های ممکنی را برای آن در نظر گیرد؛ این راه‌حل‌ها را با توجه به شواهد آزمایش کند، با توجه به این آزمایش، نتیجه‌گیری‌های مناسبی به دست آورد؛ این نتیجه‌گیری‌ها را ارزیابی، در موقعیت‌های جدید به کار گیرد و سرانجام به قوانین کلی و قابل تعمیم برسد. یا به بیانی دیگر اطمینان از این که افراد بتوانند به طور مستقل نیاز اطلاعاتی خود را تشخیص داده و مطرح کنند، به اطلاعات مورد نیاز دسترسی پیدا کنند، اطلاعات به دست آمده را ارزیابی و سپس استفاده کنند، اطمینان از این که افراد بتوانند مهارتهای تفکر انتقادی و تحلیلی را در مورد استفاده از منابع اطلاعاتی بیاموزند، اطمینان از این که افراد بتوانند به جای استفاده از شیوه آزمون و خطا، روش‌های لازم برای کسب هر یک از مهارتها را بیاموزند، اطمینان از این که افراد قادر باشند هر مرحله از فرایند نیازشناسی، جستجو، بازیابی، مکان‌یابی، ارزیابی، سازماندهی و ادغام اطلاعات را با دیدگاهی انتقادی مورد توجه قرار دهند، اطمینان از این که افراد از حقوق استفاده از اطلاعات آگاه باشند، آن را رعایت کنند و اجازه ندهند دیگران به آن بی‌توجه باشند، و اطمینان از این که افراد بتوانند به صورت خود فراگیر بیاموزند (پریرخ، ۱۳۸۶،۲۰). کتابدار می‌تواند اصول و راه ‌حل مسئله را برای کاربر توضیح دهد، مهارت کتابداردر این خواهد بود که منابع کتابخانه را غنی‌سازد تا یادگیرندگان بتوانند با تفکر مسئله را حل کنند، دادن اطلاعات مستقیم درباره محتوای اطلاعات به یادگیرندگان صحیح نیست و باعث خواهد شد یادگیرندگان قدرت بینش و بصیرت خود را به کار نگیرند و وابسته به کتابدار و یادگیری طوطی وار جستجو،بازیابی،سازماندهی،ارزیابی اطلاعات شوند.