۱۳۸۴-۱۳۸۶

۱/۶۲

منبع: گزارش اقتصادی و ترازنامه بانک مرکزی در سال‌های مختلف
دولت در بودجه سال ۱۳۹۱ حدود ۳۴ هزار میلیارد تومان درآمد از محل وصول مالیات پیش‌بینی کرده بود.‌ بوده است … همچنین دقت در جزییات اعداد نشان می‌دهد در حالی که وصول ۸۰ درصد مالیات‌های مستقیم تحقق پیدا کرده اما ۱۰۲ درصد مالیات‌های غیرمستقیم محقق شده است. به عبارت دیگر آن بخش از مالیات که از مصرف و خرید کالاها و خدمات اخذ می‌شود رشد بیشتری نسبت به مالیاتی داشته که از درآمد و ثروت افراد گرفته می‌شود.
دولت با تأخیر بسیار، بودجه سال ۱۳۹۲ را به مجلس ارائه کرد. که مطابق این لایحه، دولت پیش‌بینی کرده است که در سال ۱۳۹۲ حدود ۲۳ هزار میلیارد تومان مالیات بر درآمد شرکت‌ها، حدود هشت هزار میلیارد تومان مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی، دو هزار میلیارد تومان مالیات بر ثروت، ۹ هزار میلیارد تومان مالیات بر واردات و ۱۲ هزار میلیارد تومان مالیات بر ارزش افزوده دریافت کند. یعنی در مجموع کل درآمدی که دولت در سال ۱۳۹۲ از محل مالیات‌های مستقیم و غیرمستقیم پیش‌بینی کرده ۵۴ هزار میلیارد تومان است. این مقدار تقریباً ۶۰ درصد بیشتر از پیش‌بینی سال گذشته است. (مرکز پژوهش و اسناد ریاست جمهوری ۱۳۹۲)
دولت به جای آنکه تلاش کند از طریق ایجاد رونق و رشد اقتصادی ظرفیت مالیاتی کشور را گسترش دهد صرفاً به افزایش وصولی خود (به هر قیمتی) فکر می‌کند. ظرفیت مالیاتی، توانایی جامعه در پرداخت مالیات است. در واقع ظرفیت مالیاتی، میزان مالیاتی است که مردم با توجه به درآمد خود و نیز با توجه به قوانین مالیاتی مانند نرخ مالیات و معافیت‌ها، از لحاظ تئوریک باید بپردازند. پس افزایش ظرفیت مالیاتی مستلزم رشد اقتصادی و رونق کسب‌وکار است در مجموع به نظر می‌رسد هدف دولت از افزایش ۶۰ درصدی درآمدهای مالیاتی در بودجه ۹۲ موارد زیر است:
۱- در حالی که درآمدهای نفتی دولت کاهش جدی یافته، بودجه عمومی دولت در سال ۱۳۹۲ نسبت به سال ۱۳۹۱ حدود ۷۰ درصد رشد داشته است. تنها راه پر کردن این شکاف افزایش درآمدهای مالیاتی است. دولت می‌خواهد با پوشاندن این کسری بودجه، راه را بر تصویب آن در مجلس هموار کند.
۲- طبق برنامه پنجم توسعه دولت باید به نحوی برنامه‌ریزی کند که در پایان این برنامه صد درصد هزینه‌های جاری دولت از محل درآمدهای مالیاتی تأمین شود. این در حالی است که هم‌اکنون تنها ۴۴ درصد این هزینه‌ها توسط مالیات تأمین می‌شود. همچنین نسبت درآمدهای مالیاتی به تولید ناخالص داخلی باید به حداقل ۱۰ درصد برسد که هم‌اکنون کمتر از هشت درصد است که این میزان برای اقتصاد ملی بسیار پایین است، درحالی‌که این شاخص در بسیاری از کشورها بیش از ۲۰ درصد است.
اهمیت مالیات
جایگاه کلی مالیات و نقش آن در درآمدهای عمومی کشورها و به ویژه کشور ایران بسیار کلیدی است. این عنصر با توجه به اثراتی که بر کل اقتصاد دارد سهم قابل توجهی در بررسی‌های علمی و تجربی به خود اختصاص داده است. در یک نگاه کلی به اقتصاد ایران و ترکیب درآمدهای دولت می‌توان مالیات را به عنوان یکی از اقلام درآمدی دولت در نظر گرفت، در عین حال چارچوب و فرایند مالیات در ایران چالش برانگیز است. با توجه به اینکه بخش مهمی از درآمدهای مالیاتی در ایران بطورمستقیم و غیر مستقیم وابسته به درآمد نفت است، این امر درآمدهای مالیاتی را در مقابل نوسانات بازار جهانی نفت به شدت آسیب پذیر کرده است همچنین رشد درآمدهای دولت از نفت در عمل، زمینه تقویت مالیات ستانی را کاهش داده است (دادگر و نظری،۱۳۸۶،۷).
مالیات‌ها یکی از ابزارهای سیاست مالی دولت‌ها در مجموعه سیاست‌های اقتصادی آن‌ها هستند. با نظری به مکاتب مختلف اقتصادی در می‌یابیم که کلاسیک‌ها که معتقد به عدم دخالت دولت در اقتصاد بودند به تأمین مخارج عمومی از محل در آمدهای مالیاتی در حدی که تعادل بودجه حفظ شود معتقد بودند. از طرفی در الگوی کینزین‌ها سیاست‌های مالی انبساطی نقش اصلی را در ایجاد تحرک اقتصادی ایفا می‌نمودند (پورمقیم،۱۳۷۳،۴۳).
امروزه دولت‌ها برای ایجاد تعادل اقتصادی وظایف گوناگونی به عهده می‌گیرند. بازارهای اقتصادی را کنترل و قیمت‌ها را تعیین و کنترل می‌کنند و بر توزیع مزدها فراورده‌ها و سایر درآمدها نظارت می‌کنند. اما آنچه تعادل اقتصادی و تأمین عدالت اجتماعی نقش ویژه ای دارد مالیات است. مالیات دولت را قادر می‌سازد که بر جریانات و مسائل اقتصادی کشور و افزایش درآمدها و ثروت‌ها نظارت و کنترل داشته باشد و از رکود و فساد و کسادی اقتصادی جلوگیری کند البته روشن است در میان انواع مالیات‌ها مالیات‌های مستقیم آن‌ها از آنجا که اشخاص پرداخت کننده نمی‌توانند آن‌را به دیگری منتقل سازند اگر بر اساس درآمد تنظیم گردد مانع از تمرکز ثروت و اندوخته‌های سرسام آور و روحیه آن خواهد بود. به این جهت فاصله‌های وحشتناک طبقاتی را ترمیم و یا تعدیل می‌کند و از طرف دیگر موجب رونق اقتصادی خواهد بود. در میان مالیات‌ها سیستم مالیاتی تصاعدی مؤثرترین آن در مسائل اقتصادی می‌باشد هم از جهت تأمین نیازهای دولت و هم از نظر نقش آن در تعدیل درآمدبطور روشن این مالیات می‌تواند تقاضای عمومی و همچنین قیمت کالاها را تغییر دهد زیرا مالیاتچه مستقیم و غیرمستقیم در آمدها را پایین می‌آورد و در نتیجه تقاضای عمومی نسبت به کالاها و خدمات آن پایین خواهد آمد. از طرف دیگر با کاهش تقاضا (با فرض ثبوت سایر متغیرها) قیمت‌ها پایین می‌آیند (عرب مازاد،۱۳۸۰،۸).
باید توجه کرد که اهمیت مالیات در نظام اقتصادی و مالی کشور تنها به میزان وصولی و یا درصد در نظر گرفته شده محدود نمی‌شود بلکه باید به اثرات نظام مالیاتی در تأمین عدالت اقتصادی و ایجاد تعادل در توزیع صحیح درآمدها و ثروت عمومی نیز توجه نمود. برای اینکه نظام مالیاتی از کارایی و اثر بخشی لازم برخوردار باشد لازم است در درجه اول ظرفیت مالی جامعه در منابع مختلف درآمد و ثروت مالی محاسبه و سپس ظرفیت‌های اجرائی کشور و توان علمی سازمان‌های وصول کننده مالیات از هر نظر مورد بررسی قرار گیرد. (صمیمی، ۱۳۸۰،۱۷). اهمیت این شیوه مالیات ستانی به اندازه ای است که در حدود ۲۵% درآمدهای مالیاتی دنیا را طی سال‌های ۲۰۰۰-۲۰۰۱ شامل شده است (هاریسون و کرلاو[۱۰]، ۲۰۰۵). اتحادیه اروپایی نیز به مالیات بر ارزش افزوده، نگاه ویژه ای دارد به صورتی که از مجموع ۳۰ عضو این سازمان، تا سال ۲۰۰۶،۲۹ عضو آن از VAT بهره‌مند بوده‌اند[۱۱].
ایران در سال ۲۰۰۷ میلادی، مجموعاً ۸۳ میلیارد دلار صادرات داشت، که این میزان در مقایسه، کمتر از نصف صادرات کشور مالزی، و نیز ۲۴ میلیارد دلار کمتر از صادرات ترکیه می‌باشد. تنها ۹ درصد از صادرات ایران محصولات تولیدی و کارخانه‌ای است و ۸۱ درصد از صادرات ایران را مواد خام و نفت تشکیل می‌دهد.
ازاینرو در عصر حاضر یکی از پایه‌های استوار کشورداری ترقی و پیشرفت و ارائه خدمات به مردم و در نتیجه دریافت مالیات می‌باشد دریافت مالیات از جامعه در کشورهای جهان امری طبیعی و بر اساس سیاست مالی می‌باشد و در برخی از کشورهای صنعتی جهان ۹۰ تا ۹۸ درصد بودجه عمومی از طریق مالیات‌ها تأمین می‌شود و مردم نیز هیچ‌گونه واکنش منفی در برابر آن بروز نمی‌دهند (خبر گذاری تابناک).
تعاریف و تقسیم بندی‌های مالیاتی
درآمدهای مالیاتی که قلم عمده‌ی دیگر درآمدهای دولت است، به عنوان ابزار مالی مؤثر برای تأمین منابع مالی هزینه‌های ضروری دولت و تعدیل در توزیع درآمد و ثروت و هدایت فعالیت‌های اقتصادی جامعه به کار می‌رود. اصولاً درآمدهای مالیاتی از نظر پایه مالیات بر پایه‌های درآمد، ثروت (دارایی) و مصرف و از نظر نحوه وصول به دو روش اصلی مستقیم و غیر مستقیم تقسیم می‌شوند.
تعریف و مفهوم مالیات
واژه مالیات از «مال» گرفته شده است و در معانی (اجر و پاداش) (زکات مال) (سرپرستی و چراندن گله‌های گوسفند) (در جریمه ای که حکومت به علت ارتکاب جرائم ویژه از مرتکبین می‌گیرد) (باج) (خراج) و بالاخره مالی که دولت‌ها به طور سالانه از شهروندان خود می‌گیرند؛ به کار می‌رود. اما در اصطلاح اقتصاددانان جدید مالیات این گونه تعریف شده است: «مالیات مقدار پول و یا مالی است که شهروندان یک کشور طبق قانون به دولت خود می‌پردازند تا در جهت اداره امور کشور تأمین کالاها و خدمات عمومی و ضروری تضمین امنیت و دفاع همگانی و عمران و آبادانی توسط دولت مورد بهره برداری قرار بگیرد (راوندی، ۱۳۸۰).
مالیات بر حسب تعریف سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) پرداختی است الزامی و بلاعوض، مالیات ممکن است به شخص، موسسه، دارایی و غیره تعلق گیرد. چنین تعریفی پرداخت‌های تامین اجتماعی را هم در بر می‌گیرد، حال آن که بر حسب مقررات و عرف مالیاتی ایران اصطلاح مالیات پرداخت‌های اخیر را شامل نمی‌گردد.
انواع مالیات
مالیات‌های مستقیم
مالیات‌های مستقیم مالیات‌هایی هستند که به طور مستقیم بر افراد، خانوارها و بنگاه‌ها وضع می‌شود. در مجموعه قوانین مالیاتی، مالیات‌های مستقیم به سه نوع مالیات بر شرکت‌ها، مالیات بر درآمد و مالیات بر ارث تقسیم می‌شود. که عمدتاً از پایه درآمد و ثروت اخذ می‌گردد. که انواع مالیات بر درآمد عبارت‌اند از مالیات بر درآمد املاک – مالیات بر درآمد اجاره املاک – مالیات بر نقل و انتقال املاک و سرقفلی – مالیات بر درآمد کشاورزی – مالیات بر درآمد حقوق – مالیات بر درآمد مشاغل – مالیات بر درآمد اتفاقی
مالیات‌های غیر مستقیم
مالیات‌های غیر مستقیم مالیات‌هایی هستند که به طور غیر مستقیم بر کالاها و خدمات وضع می‌شوند. این دسته از مالیات‌ها به سه گروه عمده، مالیات بر واردات (عوارض گمرکی)، مالیات بر انواع کالاها و خدمات داخلی (مثل مالیات بر فرآورده‌های نفتی و سیگار) و مالیات بر ارزش افزوده تقسیم می‌شوند، که پایه اخذ آن‌ها مصرف داخلی کشور می‌باشد.
مالیات‌های مستقیم مالیات‌هایی است که مستقیماً و متناسب با درآمد اشخاص اعم از حقیقی و حقوقی وصول می‌شود. اما مالیات‌های غیر مستقیم به ارزش بعضی از کالاها و خدمات اضافه می‌شود و پرداخت آن به مصرف کننده تحمیل می‌گردد. اساس این تقسیم بندی عادلانه بودن آن است، چرا که مالیات‌های مستقیم از این رو مورد توجه و تأکید است که این نوع مالیات از اعتبار درآمد و ثروت افراد مطالبه می‌شود، حال آن که مالیات‌های غیر مستقیم به کلیه‌ی مصرف کنندگان کالا یا استفاده کنندگان از خدمتی که دولت بر آن‌ها مالیات وضع کرده است، صرف نظر از موقعیت مالی فرد، تعلق می‌گیرد. در واقع، مصرف این گونه کالاها و خدمات است که فرد را به مؤدی پرداخت کننده‌ی مالیات غیر مستقیم تبدیل می‌کند.
تاریخچه مالیات بندی در ایران:
بنا بر سوابق، ایران از قدیم‌ترین کشورهایی است که برای تأمین مخارج عمومی، دست به وصول مالیات زده است. به زعم برخی از تاریخ‌نویسان عمر تاریخ ما به بیش از پنج هزار سال می‌رسد و وصول مالیات به زمان سومریان برمی‌گردد
مالیات در عهد مادها 
از تتبعات گیرشمن، چنین بر می‌آید که  در زمان مادها جامعه طبقاتی کاملاً شکل گرفته بود «امیر با بزرگان تابع و ملتزم رکاب زندگی می‌کرد وبر روستاییان حکومت می‌کرد. وی درآمد خود را از املاک خویش تأمین می‌کرد و برای شکار کردن، صید ماهی و تربیت اغنام، از رعایا، عوارض می‌گرفت .  در زمین‌های او کارگران برده، کار می‌کردند، گاه امرا دست به جنگ  می‌زدند و از این راه کسری مالیات را جبران    می‌نمودند[۱۲].
مالیات در عهد هخامنشیان
پس از آنکه در دوره هخامنشیان، آسیای غربی به حیطه قدرت هخامنشیان درآمد، امنیت و آرامشی کم نظیر در این منطقه سایه افکند. رابطه اقتصادی  در خشکی و دریا بین بخش‌های مختلف شاهنشاهی برقرار شد در عهد هخامنشی، نخستین قدم‌ها در راه تنظیم اقتصاد ملی برداشته شد. دولت مالیاتی وضع کرد که از املاک، مزارع، باغ‌ها و احشام و معادن گرفته می‌شد. دولت در آغاز کار با اخذ مالیاتی منصفانه از ممالک تابع خود موفق گردید (مرتضی راوندی. تاریخ اجتماعی ایران، جلد پنجم. ص. ۲۹).
مالیات در دوره سلوکیان
در دوره سلوکیان، وضع رعایا تابع انتظاماتی بود که تا حدی سرنوشت آن‌ها را بهتر می‌کرد. روستاییان وابسته به شهر، تقریباً آزاد گردیدند.. مالیات بر افراد، منازل، چهارپایان مزرعه، باغ، تولد، ازدواج و حتی مرگ تعلق می‌گرفت (همان، ص.۲۳۸-۲۳۴).