• چون در مقیاس بالاتر یعنی در سطح امور ملی این گونه طرح ها می باید با یکدیگر هماهنگ باشند، برای تحقق این امر و نیز تحقق محلی آنها نیاز به روابط نزدیک و مستمر ‏بین نهادهای مختلف دولتی در این عرصه است (بری کالینگورس١٣٧٨ ‏؛ پیتر نیومن و دیگران، ١٣٨٧ ‏).
  

  دانلود متن کامل پایان نامه در سایت jemo.ir موجود است

   

   

  1. مجموعه طرح های ساختاری – محلی یا طرح های توسعه و عمران یکپارچه

   

   

‏هر طرح ساختاری( به عنوان طرح بالادست ) به اضافه کلیه طرح های محلی که در چارچوب و بر اساس سیاست های آن تهیه می شوند ( به عنوان طرح های پایین دست ) در ‏مجموع طرح توسعه و عمران یکپارچه برای یک ناحیه را تشکیل می دهند ( مهدیزاده و دیگران ١٣٨۵ ‏). بدین ترتیب، مشخص می گردد برای ‏براساس جهت گیری ها و سیاست های آن طرح تعداد‏ی طرح محلی تهیه می شوند.
‏ نکته قابل توجه دیگر در این زمینه آنست که، از آنجایی که طرح های محلی نیز د‏ر ‏نهایت باید د‏ر مراجع رسمی به تصویب برسند و مراحل قانونی را طی کنند، هم از نظر زمان ‏مورد نیاز، و هم از نظر روابط متقابل بین سیاست مداران دولت مرکزی با دولت ها و ‏حکومت های محلی، موقعیت حساس و گاه شکننده ای دارند. به ویژه آنکه با تغییر در ‏الگوی مدیریت سیاسی تغییراتی در ‏فرایند های مرتبط با تهیه و تدوین طرح های ساختاری و محلی و وزن و جایگاه هریک بوجود می آید (مدنی پور ١٣٨1‏؛ کالینگورس ١٣٨٧). این طرح ها کلیه نتایج طرح های زیردست را با یکدیگر هماهنگ می سازد و مجموعآ یک طرح کامل و دارای تمامیت ارائه می نماید. این طرح ها همان طرح های ‏ساختاری نخستین هستند که از تلفیق و هماهنگی طرح های پایین دست محلی پدید ‏می آیند و برای پرهیز از کاستی های موجود درتهیه و اجرای طرح های ساختاری – محلی پیشنهاد شده اند.
‏رویه تولید طرح های مذکور، که آنها را طرح های توسعه و عمران یکپارچه نامیده اند، ‏بسیار مشابه نحوه تهیه و تنظیم طرح های محلی است، و مانند آنها، باید مراحل قانونی خود ‏را برای تصویب در مراجع رسمی طی نمایند. درحقیقت بخش دوم طرح توسعه یکپارچه ‏بسیار شبیه به طرح محلی است. رویه اصلاح یا بازنگری یک طرح توسعه یکپارچه نیز ‏همانند تهیه آن، باید همان مجاری تصویب را طی نماید. انطباق بخش اول و دوم، از آنجایی ‏که هر دو بخش توسط یک مرجع تهیه می شود، مشکلات بسیار کمتری نسبت به طرح ساختاری و طرح های محلی مرتبط با آن دارد که در برخی موارد روابط مسئولین مشکلاتی برای آنها پدید می آورد.
‏ تهیه این دسته از طرح ها ضرورتآ دارای دست آوردهای جدیدی هستند که جمع بندی و ‏یکپارچه سازی آنها در بالادست ایجاب می کند که راهبردها و سیاست های کلان در ‏طرح های ساختاری نیز تغییر نموده و هر طرح ساختاری، براساس آنچه در این فرایند حاصل شده، مجددآ تدوین گردد. بدین ترتیب مشخص می گردد که طرح های ساختاری، به ‏عنوان طرح های بالادست، همچنان به قوت خود باقی هستند ولی تضاد و تناقض آنها با طرح های محلی، بدین ترتیب، به حداقل میرسد و فرایند های بروکراتیک نیز کاهش ‏می یابند. از سال 2004 ‏و با تصویب قانون جدید در این زمینه مراحل اجرایی طرح های ‏ساختاری سرعت بیشتری گرفتند. (تقدسی ١٣٨٨ ‏ص.4٣ ‏- 4٢ ‏: ‏سعیدنیا ١٣٨٢ ‏. ص. ٨٨ ‏). ‏
از جمله تغییرات مهمی که در طول زمان در نظام مدیریت طرح های ساختاری محلی ‏پیش آمده است آنست که در موارد بسیاری شرکت های (خصوصی) توسعه شهری ‏جایگزین دوایر محلی برنامه ریزی و توسعه شهری شده و این تغییر نتایج مثبتی در امر توسعه شهرها داشته است.‏(کالینگورس،1387،ص.111).
‏ در مجموع و بواسطه وجود تحرک و انعطاف حقوقی برنامه های توسعه شهری از طریق اهمیت کم نظیری که به بخش بازخورد ناشی از اجرای برنامه ها در عمل ‏و بروز مسائل جدید داده میشود یک روند ثابت اصلاح و تکمیل مستمر در فرایند کلی ‏شهرسازی در این کشور دیده ‏می شود (تقدسی ١٣٨٨،ص.43‏).

•  

  1. نتیجه گیری

   

   

‏ برنامه های توسعه ساختاری، که به عنوان گزینه ای در مقابل برنامه ها یا همان طرح های‏جامع، د‏ر انگلستان و برخی کشورهای دیگر، رواج پیدا کرده‏اند، از جمله روش های نسبتا ‏جدید شهرسازی در جهان هستند که هنوز هم در نقاطی مورد استفاده قرار می گیرند. از ‏خصوصیت های آن یکی انطباق با شرایط سیاسی – مدیریتی – حقوقی است و دوم آنکه این نوع برنامه ریزی توسعه شهری برعکس نمونه سلف خود(طرح جامع) دارای ‏انعطاف بسیار زیاد است به شکلی که از زمان شکل گیری اولیه تا بحال چندین بار در ‏ساختار و محتوای آن تجدید نظر شده است. این بدان علت است که یکی از نواقص عمده ‏طرح های جامع همانا عدم انعطاف آنها در مقابل شرایط و موقعیت های جدید و غیر قابل پیش بینی است. از سوی دیگر، کلیه روش های جدید شهرسازی و از جمله روش برنامه ریزی ‏شهری ساختاری – محلی ساز وکارهای بیشتر و گسترده تری را برای نظارت بر مراحل ‏مختلف تهیه تا اجرای برنامه ها و پروژه های توسعه شهری تعریف کرده و اختیار کرده اند. ‏ویژگی عمده این ساز و کارها حضور و دخالت مستقیم هر چه بیشتر مردم است. ولی نکته مهم تر آنست که، برخلاف کشور ما، روند و رویکرد تدوین و گزینش روش های شهرسازی در ‏انگلستان نیز از کل به جزء است. یعنی اینکه اول کلیات نظری شهرسازی و توسعه همه ‏جانبه شهری مورد بحث و بررسی و تدوین و تصویب قرار گرفته است و سپس به جزئیات ‏آن پرداخته اند. در عین حال بنا به دلایلی که در این فصل مطرح گردید، به نظر نمی رسد ‏که اقتباس از این نوع برنامه ریزی طرح های شهری در ایران اصولا به صلاح کشورما باشد.
فصل ششم
برنامه ریزی طرح جامع( راهبردی – اجرایی)

•  

  1. مقدمه

   

   

‏ در این فصل و در دنباله آنچه در فصل قبل ارائه گردید به تشرح برنامه ریزی راهبردی ‏خواهیم پرداخت. زیرا هدف آن است که مشخص شود که آیا در ایران می توانیم بدون ایجاد هرگونه تغییری در آن، برای توسعه شهرهای خود استفاده کنیم؛ بدین ترتیب در این فصل ‏علاوه بر مرور تاریخ شکل گیری برنامه ریزی توسعه راهبردی شهری به اجزاء فرایند و نیز ‏ویژگی های آن خواهیم پرداخت. ضمن آنکه به چند تجربه جهانی در این حوزه نیز اشاره خواهد شد.

•  

  1. روند شکل گیری برتامه ریزی شهری راهبردی در امریکا

   

   

‏ در تکمیل مباحث برای معرفی آنچه در ایران طرح های ساختاری – راهبردی نامیده شده‏اند و پس از معرفی اجمالی طرح های ساختاری در اینجا به موضوع برنامه ها و طرح های ‏راهبردی می پردازیم. قبل از ورود به این قسمت از بحث باید توجه داشت که در اکثریت ‏منابعی که در آنها به معرفی و ت شهریح طرح های ساختاری – راهبردی پرداخته شده است . مطالب عنوان شده کاملا معطوف و نزدیک به برنامه ریزی راهبردی شهری است. (مهدیزاده و دیگران 1385،ص.197-105)؛ طرح ها یا برنامه های راهبردی (Strategic Plan) در حوزه ‏توسعه شهری ابتدا در ایالات متحده آمریکا معرفی شده و بکار گرفته شد (جستارهای ‏شهرسازی،١٣٨2‏، ش چهارم) ‏

•  

  1. برنامه توسعه شهری راهبردی از تئوری تا عمل

   

   

‏ طبق نظریه جدید برنامه ریزی که از رهیافت راهبردی سرچشمه می گیرد، شهرسازی دارای ‏وظایف خاص و مشخص است؛ حل مسئله از طریق رویه ها و روش های تصمیم گیری عقلانی ‏انجام می گیرد. این نمونه برنامه ریزی در هر نوع زمینه و بستر اجتماعی می تواند به کار رود. تاکید و تجویز این روش بیشتر بر روش های تصمیم گیری است و در حقیقت در پی اعتلای ‏عقلانیت و عینیت در تصمیم گیری می باشد.
‏ فرآیند طرح ریزی شهری د‏ر حقیقت به شکل چرخه ای شبیه د‏یاگرام چرخه کار است. د‏ر این چرخه نخست اهداف کلی و عملیاتی برای توسعه ناحیه مورد ‏نظر تدوین می شود ‏. این ‏اهداف در تمام مراحل فرآیند تولید طرح به طور مستمر مورد بازنگری قرار می گیرد و فرآیند را تصحیح می نماید. سیستم اطلاعاتی به طور مداوم و همزمان با تغییرات منطقه و شهر مورد تجدید نظر قرار می گیرد. آن گاه بر اساس این دو پایه یعنی اهداف و اطلاعات، ‏سناریوهای مختلف شبیه سازی و گزینه ها برای زمان های مختلف در آینده تدوین می گردد. ‏در این فرآیند برای انتخاب بهترین تمام گونه های ممکن ارزیابی می شود و سپس گزینه ‏بهینه انتخاب می گردد.گزینه ها به وسیله معیارهایی که از اهداف کلی و عملیاتی استخراج ‏شده اند با یکدیگر مورد سنجش قرار می گیرد
‏آثار این انتقادات و سمت گیری ها به سوی رویه و فرایند راهبردی در دهه 1990 بر پایه الگو واره نوین استوار است . این دیدگاه بر چشم اندازها،رسالت ها ، قابلیت ها بر پایه ‏دیدگاه های انسان – محور تاکید ورزیده و مشارکت مردمی و بهره مندی از دانش، نوآوری، ‏انعطلاف پذیری و تصمیم آزاد ‏را توصیه می نماید.

•  

  1. مراحل برنامه ریزی راهبردی شهری و منطقه ای

   

   

‏نگرش و روش استرتژیک از د‏هه 60 به این سو، و به ویژه د ‏ر د ‏هه 1980، وارد ‏عرصه مدیریت و برنامه ریزی گردید و تحولی بزرگ در این زمینه پدید آورد. از جلمه ‏عرصه هایی که برنامه ریزی استراتژیک یا راهبردی بدان وارد شده و تاثیرات قابل توجهی از ‏خود برجای گداشته عرصه برنامه ریزی طرح های شهری و منطقه ای و حتی طراحی شهری شده ‏است.
‏ برنامه یا طرح راهبردی، طرحی است برای دستیابی به آ ینده ای مطلوب برای یک شهر؛ ‏و آن عبارت است از مجموعه ای از ایده ها و اهداف مبتنی بر نیازهای اساسی، شیوه زندگی، ‏امکانات و محدودیت ها و الگوی کلی توسعه شهری در مقیاس کلان شهری. یک طرح ‏راهبردی، برای هدایت شهر بسوی اهداف کلان از قبل تعیین شده، و اعمال نظارت بر توسعه همه جانبه آن، سیاست های عملی. راهبردها و یا راهکارهای موثری را تدوین ‏می کند. طرح راهبردی سیاست های کلان توسعه شهری را ترسیم می کند که برای کنترل و ‏هدایت عمران شهری و همچنین حرکت به سوی اهداف از قبل تعیین شده، ضروری ‏هستند. جوهره طرح راهبردی، بیان چشم اندازها، اهداف، سیاست ها، راهبردها و اولویت های ‏عملی و اجرایی در مقیاس کلان شهر و یا منطقه شهری است، که بعد از تصویب، جایگاهی ‏رسمی و قانونی پیدا کرده و به عنوان راهنمای عملی، در قالب مجموعه ای از فرایند ها، ‏برای طرح های شهرسازی، به کار گرفته می شوند.
‏ راهبرد یا همان استراتژی، و تفکر راهبردی با سازماندهی و هدایت مجموعه ای از ‏عملیات و تدابیر و فراهم آوردن امکانات و تدارکات با هدف پیروزی. و در صورت ‏امکان ناپذیر بودن پیروزی ،حداقل، فراهم ساختن موجبات تحمل کمترین سطح و میزان ‏شکست. سروکار دارد (دانشپور ١٣٨٢ ‏؛ سعید نیا ١٣٨٢ ‏). ‏
هنری مینتزیرگ ویژگی های نگرش راهبردی را در پژوهش فرایندهای راهبردی در ‏پنج خصلت تشریح نموده، به طور خلاصه بیان شده است. واژه راهبرد دارای مفاهیم ‏چندگانه ای است، بر پایه این مفاهیم وظیفه طرح های راهبردی تدوین مجموعه یکپارچه ای از ‏پیشنهادهای کاربردی است، که از تجزیه و تحلیل ویژگی های حوزه مورد مطالعه بر پایه اهداف عینی بدست می آیند. گرچه رویکردهای مختلفی برای انجام این کار وجود دارد، اما ‏روشی که امروزه به کار می رود استفاده از روش های تصمیم گیری راهبردی است که به ‏تدوین راهبردها و سیاست ها و سرانجام به اقدامات اجرایی منتهی خواهد شد. تعریف ‏مفاهیم اصلی د‏ر طرح ریزی راهبرد‏ی عبارتند از:
‏ راهبرد ‏: مجموعه سیاست های اصلی به هم پیوسته ای است به منظور انتخاب مسیر ‏بهینه از بین کلیه مسیرهایی که فرا روی تصمیم گیران به منظور حصول به اهداف قرار دارند.
‏ سیاست: عبارت از تصمیماتی است که برای اجرای راهبرد و حصول به اهداف عملیاتی ‏اتخاد می شود. سیاست ها متناسب با راهبرد و اهداف برنامه اتخاد می گردند و خود پایگاه ‏برنامه ها یا اقدامات اجرایی می باشند و با مسامحه می توان آنها را راهکار نیز نامید.
‏اهداف : قبل از ارائه راهبردها و سیاست ها برای تدوین طرح های پیشنهادی، لازم است اهداف عملیاتی و حتی اگر امکان داشته باشد، اهداف کلی که قبلآ در هاله ای از ابهام تعریف ‏شده اند، دوباره مرور شوند و در پرتو آگاهی بیشتر آنها را دوباره بازبینی کرده و از نو تعریف ‏نمود. در این مرحله، میزان سازگاری اهداف عملیاتی مختلف نیز مورد بررسی قرار می گیرد.
طرح : در حقیقت عبارت است از تدوین سیاست ها یا راهکارهای منسجم برای رسیدن به اهداف عینی که در نقشه ها منعکس می گردد .
‏ نمودار زیر اصطلاحات اساسی در رویکرد برنامه ریزی طرح های شهری به روش استراتژیک یا راهبردی را نشان می دهد :
واژه راهبرد دارای معانی مجازی متعددی است که اغلب با همدیگر خلط می شوند، زیرا واژگان هدف، آرمان، مقصد، دارای معانی مختلفی هستند. متداول ترین واژگان مرتبط با برنامه ریزیراهبردی مفاهیم زیر را دربر می گیرند:
Vision چشم انداز: تصویری از آ ینده، بر اساس آرمان ها، آرزوها و ارزش ها
Mission ماموریت یا رسالت: برآورده ‏نمودن چشم انداز (چشم اندازها)
Goals اهداف: گزاره ‏یا بیانیه اصلی از مقاصد مورد نظر در سطح کلان (دارای جنبه کیفی)
Policies سیاست ها: مسیرهای تعیین شده برای حصول اهداف کلان
Objectives اهداف کمی یا عملیاتی: گزاره بسیار دقیق (عملیاتی) از اهداف اصلی
Strategies راهبردها: شامل موضوعات اصلی عملیات و کنش ها و اعمال بنیادی برای نیل به اهداف عملیاتی
Actions اقدامات: یعنی اقدامات عملیاتی و مشخص برای اجرا و تحقق راهبردها

•  

  1. اقدامات لازم در خصوص تدوین ظوابط و مقررات مورد نیاز

   

   

آنچه در این مورد ضروری محسوب می شود عبارت است از:

• تدوین قوانین پایه درخصوص نحوه استفاده از اراضی شهری وتدقیق قوانین روشن کاربری اراضی

• تدوین قوانین وضوابط متنوع و متعدد ‏براساس نیاز طرح های ساختاری – راهبردی، ‏همچون ضوابط زیست محیطی؛

• استفاده بهینه و پایدار از اراضی شهری در جهت حفظ منافع عمومی از طریق : ‏وا گذاری مالکیت اراضی شهری به شهرداری ها ونهادهای عمومی و جذب بخشی از اضافه ‏ارزش زمین به منظور تامین رفاه عمومی؛

• استفاده از روش های منطقه بندی منعطف به جای منطقه بندی ثابت در مواردی ‏همچون : منطقه بندی نقطه ای، منطقه بندی قراردادی و منطقه بندی خوشه ای.

   

  1. اقدامات لازم برای رفع مشکلات نظام اجرایی طرح های توسعه ساختاری – راهبردی

   

  برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت zusa.ir مراجعه نمایید.

   

‏توجه به مفهوم بازنگری واصلاح مداوم در فرایند اجرای طرح؛ – تقویت سازمان های اجرایی ‏و موسسات حرفه ای برنامه ریزی برای گسترش نظام اجرای طرح؛ – چند مرحله های کردن ‏نظام اجرای طرح شامل:
‏الف – اقدامات مستقیم : تعیین بودجه ، بدست آوردن زمین وطرح مداخله؛
‏ب – اقدامات غیر مستقیم؛ ضوابط منطقه بندی، مقررات تفکیک زمین، عوارض زمین و ساختمان
‏ج – اقدامات اداری: ایجاد تشکیلات کارآمد برای اجرا ونظارت.
‏تدوین نظام یکپارچه برنامه ریزی و مدیریت اجرای طرح برای هماهنگی لازم میان ‏اجزای مختلف طرح ساختاری. راهبر د ‏ی؛ تفکیک روند برنامه ریزی به د‏و سطح راهبردی و ‏اجرایی وتلفیق عوامل برنامه ریزی با عوامل اجرایی ومشارکت عمومی و تقویت سازمان های ‏اجرایی وموسسات حرفه ای برنامه ریزی برای گسترش نظام اجرای طرح توسعه شهری ‏ضروری است.
‏ برای انجام اولویت بندی ، در مرحله نخست، بازگشتی به شرایط عدم تحقق طرح های توسعه شهری درایران (مراحل پنج گانه پیش گفته ) و همچنین مقایسه این شرایط با ‏الگوی طرح ساختاری – راهبردی ( تجارب شهرهای جهانی ) ضروری است.براساس مطالعات قبلی،پنج عنوان عمده به عنوان مقولات اصلی طرح گردیده اند. نخست ضروری است که از بین عناوین پنج گانه، انتخاب مناسبی صورت گیرد وسپس اجزای پیش بینی شده درآن با توجه به الگوی مطلوب اولویت بندی شود. برای نیل به این منظور، تسریع درانجام مراحل مختلف تحول نیز ضروری است، زیرا قاعدتا تصمیم گیری بموقع وسریع هرچند هم دقیق نباشد به مراتب بهتر از این است که تصمیم صمیمی با تاخیر زیاد گرفته شود. سرعت تحولات و دگرگونی های حاضر درعرصه نظام برنامه ریزی و تصمیم گیری به قدری زیاد است که عقب ماندگی از آن باعث ناممکن شدن جبران مافات می گردد.
‏ اقدامات لازم در خصوص رفع مشکلات نظام تصویب طرح های توسعه شهری به روش ‏پیشنهاد‏ی ساختاری – راهبرد‏ی عبارتند از:
‏- تفکیک نظام تصویب به دو سطح مرکزی ومحلی براساس مقیاس ومشخصات طرح توسعه
‏- افزایش اختیارات نهادهای محلی از طریق تشکیل سازمان های برنامه ریزی محلی و ‏اعطای اختیارات به آنها؛
– تدوین راهنماهای تکمیلی برنامه ریزی برای مشخص شدن مراحل تهیه وتصویب طرح ‏وتسریع درمراحل تائید طرح؛
‏- ساده کردن مراحل تصویب طرح های محلی و وا گذاری اختیارات به نهادهای محلی.

•  

  1. ویژگی های پیشنهادی طرح های ساختاری – راهبردی

   

   

‏ ویژگی های طرح های ساختاری – راهبردی توسعه شهری در ایران نیز به شکل زیر پیشنهاد ‏شده است:

1. حرکت برمبنای فرآیند برنامه ریزی(از تعریف اهداف تا ارزیابی مدیریتی)

1. روابط عمودی و افقی بین مراحل و اجزا

• تهیه طرح های اجرایی موضوعی و موضعی برای مواضع و موضوعات خاص و نواحی ‏ویژه ای از شهر که نیاز به برنامه ریزی عملیاتی و اجرایی خاص د ‏ارند ( سعید نیا ١٣٨٢)

‏ بدین ترتیب پیشنهاددهندگان برای جانشینی طرح های ساختاری – راهبردی مواضع ‏خود را ارائه داده و تبیین کرده اند ( سعید نیا، ١٣٨٢). با توجه به مطالب مطرح شده ‏تا اینجا می توان چنین نتیجه گرفت که با وجود حسن نظر و نکته سنجی پیشنهاد کنندگان ‏روش برنامه یا طرح توسعه شهری ساختاری – راهبردی به عنوان روش بهینه برنامه ریزی ‏توسعه همه جانبه شهری در ایران نکات مهمی هنوز بطور کامل روشن و تبیین نشده اند. بدین ترتیب باید توجه نمود که اولآ؛ این روش هنوز بطور کامل تشریح نشده و نکات مبهمی در مورد آن وجود دارد؛ ثانیآ، بویژه در مقایسه با طرح های ساختاری در انگلستان ‏باید اذعان کرد که شرایط حقوقی، قانونی، سیاسی، فرهنگی، و فنی موجود در ایران با کشور ‏مذکور تفاوت عمده دارد؛ و ثالثا، دیدگاه های پیشنهاد کنندگان این روش در ایران تا حدود ‏زیادی همچنان متوجه موضوعات کالبدی و بعد فیزیکی شهرهاست که این امر نقض فرض ‏بوده و مانع قرار گرفتن مسائل غیر کالبدی در حوزه مباحث شهرسازی می شود. از سوی ‏دیگر، گروهی دیگر از صاحبنظران بجای برنامه یا طرح ساختاری-راهبردی به عنوان جایگزینی مناسب بجای طرح های جامع، برنامه ریزی توسعه راهبردی شهری را پیشنهاد ‏نموده اند (مرادی، 1387؛ مهدیزاده، 1385؛ براتی و سرداری،1388). بنابراین در ادامه به تشریح نظر این دسته از دست اندرکاران شهرسازی در ایران ‏پرد‏اخته ایم.

•  

  1. نتیجه گیری

   

   

‏ مطالعه سابقه مطرح شدن طرح های ساختاری – راهبردی نشان می دهد که در کشور ما هم، هر چند با تاخیر فراوان، بالاخره ناکارآمدی طرح های جامع – تفصیلی به اثبات رسیده ‏است و مسئولان و دست اندرکاران به فکر پیدا کردن یک گزینه مناسب به جای آن افتاده ‏اند؛ و تا همین جا باید از بوجود آمدن شرایط بوجود آمده
استقبال کرد. ولی آیا طرح ساختاری – راهبردی خود یک روش ایده آل است. مباحث فوق نشان دادند که اگر آنرا با ‏طرح های جامع مقایسه کنیم تحولی هرچند ناکافی را می توان مشاهده کرد اما اگر فکر‏شود که طرح ساختاری – راهبردی توانسته هم از ابعاد مثبت برنامه های ساختاری – ‏محلی و هم از نقاط مثبت برنامه های راهبردی – اجرایی سود بجوید و تبدیل به یک روش ‏برتر بومی برای شهرها و شهرداری های کشور شود باید اذعان نمود که در این مورد پاسخ ‏منفی است. پیشنهاد دهندگان طرح های ساختاری – راهبردی با اینکه سعی کرده اند از ‏مشکلات رو در روی طرح های جامع – تفصیلی فاصله بگیرند ولی مشخصا نتوانسته اند ‏ترکیبی علمی از مزایای دو روش یاد شده بدست دهند. در عوض سعی شده با افزودن ‏مباحثی چون تدوین چشم انداز و اهداف کلان و حتی راهبرد‏ها تشابهی کاملا شکلی بین ‏طرح های جامع و برنامه ریزی راهبردی برای توسعه شهرها بوجود آورند. کاملا مشخص ‏است اینکار کمکی به نجات طرح های جامع نمیکند و تنها مسائل را پیچیده تر میکند. زیرا ‏آنطور که در فصل های گذشته آمد فرق بسیار مهم در موضوع فرایند تهیه برنامه ها و طرح های توسعه و نیز فرایند اجرا و پایش و نظارت بر آنهاست. بهمین علت ‏پیشنهاد جایگزینی برنامه ریزی های توسعه راهبردی شهری با اعمال تغییرات لازم و کافی ‏برای بومی سازی آنها بجای طرح های جامع – تفصیلی و نیز طرح های ساختاری – ‏راهبرد‏ی ارانه خواهد گرد‏ید.
فصل هشتم
امکان بهره گیری از برنامه ریزی طرح جامع شهری به روش راهبردی در ایران

•  

  1. مقدمه

   

   

‏ همانگونه که ذکر شد، با وجود ‏آنکه، برخی از صاحب نظران، بهترین جانشین طرح های جامع ‏در ایران را برنامه ها یا طرح های ساختاری – راهبردی توسعه شهری دانسته اند؛ عده ای نیز ‏پیشنهاد اجرای برنامه ریزی توسعه شهری به روش استراتژیک یا راهبردی را ارائه داده اند. ‏این نکته بسیار مهم است زیرا علی القاعده عده ای نیز در این میان باید پیشنهاد طرح هایی ‏شبیه به طرح های ساختاری را می دادند. بوجود نیامدن چنین گزینه ای نشان از آن دارد ‏که همه صاحب نظران معتقدند که شرایط سیاسی – مدیریتی و نیز نظام حقوقی و ‏قانون گذاری د‏ر ایران با آنچه که مثلا د‏ر کشور انگلستان میگذرد ‏رابطه ای ندارد ‏و لذا ‏نمی توان طرح های ساختاری. محلی را، حتی با اعمال تغییرات، در ایران مورد استفاده قرار داد ‏. ولی د‏ر مقابل د‏ر تجربه نشان د‏اد‏ه شد که می توان به نوعی از ساختار برنامه ریزی راهبردی د‏ر ایران سود ‏جست (جستارهای شهرسازی 1382).
‏ بنابراین در اینجا به امکان بهره گیری از برنامه ریزی طرح های شهری به سبک راهبردی خواهیم ‏پرداخت. ضمن آنکه به تغییرات یا الزامات لازم برای بومی سازی این روش برنامه ریزی ‏شهری نیز بطور فشرده اضافه خواهد شد.

•  

  1. برنامه ریزی شهری راهبردی در عمل

   

   

‏ بسیاری از صاحب نظران ویژگی های مثبتی را برای برنامه ریزی طرح های شهری به روش راهبردی قائل ‏شده اند.از جمله اینکه اصولی اولیه الگوی توسعه شهری راهبردی در سه عرصه قابل توجه ‏قابل دسته بندی است. این سه دسته عبارتند از:
الف : توجه به شناخت و تحلیل در قالب روش سیستمی و نگرش مبتنی بر آن
‏ب : لحاظ کردن برنامه ریزی در قالب فرایند مرحله ای وهدایت شده مبتنی برهدف (نگرش ‏فرایندی-راهبردی ):
‏پ : تاکید برنگرش های اجتماعی، مقوله مشارکت و حضور عناصر موثر در برنامه ریزی از ‏سطوح پائین به بالا ( نگرش اجتماعی- مشارکتی).
‏در ادامه به تشریح ویژگی های فوق الاشاره می پردازیم:
8-2-1- نگرش سیستمی

• ‏تامین و پیش بینی منابع مالی مکفی برای اجرای طرح از طریق منابع معین؛

• ‏ایجاد ثبات در تصمیم گیری وعدم دخالت سلایق در تصمیمات؛

• ‏برنامه ریزی همزمان درنظام توسعه روستایی به منظورکنترل تاثیرات سوء ناشی از ایجاد عدم تعاد‏ل های منطقه ای ومهاجرت:

• ‏وجود برنامه ریزی مداوم و هماهنگ با جریانات، برای حفظ پویایی کامل برنامه ها و طرح های توسعه شهری

• ‏پذیرش برنامه توسعه راهبردی شهری از جانب ذی نفعان ومخاطبان (دستگاههای اجرایی ‏مرتبط و مردم ) به عنوان سند برنامه لازم الاجرا؛

• ‏واقعی دیدن پیشنهادهای برنامه وارائه الگوهای ساده، در شکل برنامه های اجرایی و ‏فعالیت ها برای دستیابی به اهداف.

‏نگرش راهبردی بنا به ویژگی ماهوی به شناسایی وتعیین جایگاه شهر درنظام بیرونی و ‏فرصت ها ‏و تهدیدهای خارج از محدوده شهر پرداخته وسعی درتعیین نقش و راهبرد آینده ‏شهردرمنطقه شهری دارد.

•  

  1. انطباق بین الگوی مطلوب و وضع موجود نطام برنامه ریزی شهری در ایران

   

   

‏درصورتی که شرایط وویژگی های موجود نظام برنامه ریزی شهری ایران وخصوصآ ‏محدودیت های موجود در راه توسعه شهری با ایده آل های مطلوب آن مقایسه شود، شکاف ‏عمیقی بین این دو مشاهده می گردد. ولی از آنجا که حل هرمشکلی نیازمند حرکت گام به ‏گام وتدریجی برای رفع آن است، ضروری است که برای پرکردن این شکاف نیز به روند ‏تدریجی متوسل شد: زیرا اصولا انجام هرتحول وتکاملی د‏ر نظام طبیعت، مستلزم حرکت بطئی و آهسته است.
‏دراین روند تدریجی باید به اولویت بندی پیش شرط ها و راه های اقدام برای حل آنها، ‏فکرشود. به عبارتی، انبوه پیش شرط ها با انبوه اقدامات مرتبط، عملا تناقضی را به وجود می آورد که حل آن در کوتاه مدت امکان پذیرنیست و حتی بعضا ممکن است رفع کننده اقدامات دیگر و یا رفع امکانات مطلوب به وجود آمده نیز باشد. بدین ترتیب، اولویت بندی ‏اقدامات لازم درجهت تغییر نظام برنامه ریزی شهری اقدامات مورد نیاز برای ایجاد تغییر در ‏نظام برنامه ریزی طرح های شهری ایران در قالب هر یک از موارد اشاره شده قبلی به شرح زیر است:
‏اقدامات لازم برای رفع مشکلات مبانی نظری طرح های توسعه شهری ایران :

1. تبدیل الگوی خطی فرایند سه گانه شناخت، تحلیل، طرح به الگوی چرخه ای مبتنی ‏براهداف، راهبرد و سیاست در برنامه ریزی؛ . استفاده از نظریات سیاسی واجتماعی، ‏خصوصا برنامه ریزی دموکراتیک و مشارکت اجتماعی، نیازهای اجتماعی و فرهنگی مردم؛ ‏تهیه برنامه با رویکرد از پائین به بالا، براساس تصمیم سازی و تصمیم گیری؛ – اتکا به اصول ‏توسعه پایدار و توجه به مفاهیم آن؛ – هدف گرا بودن برنامه ریزی شهری در زمینه تدوین ‏اهداف، روش و جمع آوری اطلاعات پایه و تاکید براهداف اجتماعی و فرهنگی ومفاهیم ‏کیفیت زندگی و عدالت اجتماعی.

1. شناسایی عناصر اصلی ساختارشهری وتهیه طرح براساس وتعیین روابط متقابل بین ‏هریک از مجموعه نظام شهری: . تدوین طرح درچارچوب اهداف ، راهبرد ‏و سیاست های ‏طرح های بالادست؛ . تدوین اهداف، راهبرد وسیاست های مورد نیاز توسعه و عمران شهر و ‏نحوه استفاده از اراضی وفضاهای شهری؛ – توجه به کاربری زمین به عنوان موضوعی محلی وامکان مدیریت آن درطرح (ارائه ضوابط محلی)؛ – ارائه طرح به اقتضای میزان (امکان) ‏مداخله، موضوع مداخله، مکان مداخله (موضعی ، موضوعی)؛ – تاکید برانعطاف یذیری، ‏پویایی واصلاح پذیری طرح های توسعه شهری ویا تجدید نظردرطرح به وسیله مسئولان ‏محلی: . توجه به طراحی شهری با هدف اعتلای کیفیت محیط شهری، پایداری محیط ‏وارزش های استفاده کنندگان؛ – درنظرگرفتن کلیت شهر وبررسی ارتباط بین اجزا وعناصر اصلی آن؛ – تدوین چشم انداز به جای پیش بینی در خصوص آینده نگری و تحلیل؛ – تهیه طرح براساس الگوهای کلی وعام مورد نیاز شهر- و نه صرفآ براساس رعایت مفاد شرح ‏خدمات مشخص؛ – سوق یافتن مطالعات به سمت مباحث علوم اجتماعی و علوم انسانی و تاکید براهداف اجتماعی وفرهنگی همانند کیفیت زندگی، عدالت اجتماعی و نظایراینها؛ ‏تاکید برنظام سکونت محلی و برنامه ریزی بومی به عنوان پایه تقسیمات کالبدی واجتماعات ‏محلی؛ – بررسی تعیین تاثیرگروه های ذی نفع محلی موثردرطرح؛ – تدوین طرح ‏وراهبردهای آن براساس نیازها، مشکلات وامکانات واقعی؛ – انعطاف پذیری درمطالعات تهیه ‏طرح براساس راهنمای کلی با حفظ انعطاف پذیری درتعیین موضوعات مطالعاتی ؛ . دسته ‏بندی ارائه طرح ها براساس محدوده های مورد نیاز مثل طرح محلی، موضوعی، طرح ناحیه مداخله؛ – سنجش تحقق پذیری طرح ها وامکان سنجی اجرای آنها با توجه به تامین منابع ‏مالی برنامه های پیشنهادی؛ – تدوین طرح براساس الگوهای کلی و عام همانند: الگوی کلی ‏ساختاری وپیکربندی شهری؛ الگوی عمومی کاربری زمین وفضا، الگوی استخوان بندی ‏شبکه ارتباطی، فضای سبز و باز، مراکز فراغتی، فرهنگی، تفریحی؛ – ارائه الگوهای کلی نظام ‏سلسله مراتب توزیع تسهیلات وخدمات رفاهی شهری براساس نیاز- و نه روابط هندسی ‏خشک؛ و – اولویت بندی اقدامات به همراه بودجه بندی وتامین منابع مالی وامکان سنجی اجرای پروژه ها

1. اولویت بندی اقدامات براساس نیاز دستگاه های اجرایی ذی ربط؛ همانگونه که بیان شد، ‏انجام همزمان و یکباره کلیه موارد مطرح شده در خصوص رفع مشکلات موجود نظام ‏برنامه ریزی طرح های شهری ایران امکان پذیر نیست و عملا هیچ نظامی یکباره توان حل همه ‏مشکلات خود را ندارد. به همین دلیل، اولویت بندی اقدامات و ایجاد سلسله مراتب در آنها ‏ضروری است. برای نیل به این منظور باید متولیان و دستگاه های اجرایی ذی ربط هر بخش ‏مشخص گردد ‏و براساس آن، شرایط و مقتضات مربوط به هریک ، برای انجام پیشنهاد‏ها ‏تعیین شود. در صورتی که هر یک از شش مقوله بررسی شده با توجه به مسئولان مرتبط بررسی می شوند .

    

   1. نتیجه گیری

    

    

‏اگر قرار باشد در مورد تعیین جانشینی مناسب برای طرح های جامع – تفصیلی در کشور ‏تصمیمی گرفته شود، بهترین تصمیم در واقع آنست که هیچ تصمیمی گرفته نشود. بدین ‏معنا که نباید در قانون یک روش خاص دیگر برنامه ریزی طرح های شهری یا شهرسازی، با نام و ‏نشان خاص، جانشین طرح های جامع شود و اشتباه بسیار بزرگ گذشتگان مجددا تکرار‏گردد. معقول و منطقی آنست که در قانون هیچگونه ذکری از یک نوع خاص از برنامه ریزی ‏نشود و در عوض تنها به این نکته اشاره شود که همه شهرها و شهرک ها و روستاهای کشور ‏برای جهت گیری درست و علمی به سوی توسعه همه جانبه باید دارای برنامه ها و ‏طرح های مناسب و بر اساس روش های معتبر و شناخته و تایید شده باشند. در چنین ‏شرایطی از جمله می توان از برنامه ریزی توسعه شهری به روش راهبردی سود جست. این ‏روش، بعد از انجام چند نمونه در نقاط مختلف کشور، و رفع نواقص آن در مقابل شرایط ‏نیاز به ایجاد تحول در فرایندها و هم نیاز به ایجاد تحول در محتوای برنامه ها و طرح های ‏خاص کشورما، می تواند بطور گسترده در ایران مورد استفاده قرار گیرد. زیرا ما در ایران هم نیاز به ایجاد تحول در فرآیند و هم نیاز به ایجاد تحول در محتوای برنامه ها و طرح های توسعه همه جانبه شهری داریم .
فصل نهم
عوامل زمينه اي، مؤثر و مرتبط با آسيب هاي شهري

•  

  1. مقدمه

   

   

گسترش و توسعه روزافزون شهرها در ابعاد مختلف جمعيتي و اقتصادي، توجه به آسيب هاي اجتماعي ناشي از اين توسعه را ضروري مي سازد . بر اساس گزارش بانك جهاني، براي اولين بار در سال 2007 جمعيت ساكن شهرها در جهان از جمعيت ساكن در روستاها پيشي گرفته است. نكته جالب توجه در اين روند، نرخ رشد در كشورهاي درحال توسعه است كه حاكي از سرعت و شتاب گسترش فضاهاي شهري در اين كشورهاست. در ايران نيز تحولات جمعيتي نشانگر رشد روز افزون جمعيت شهري دارد به گونه اي كه نسبت شهرنشيني از 6/37 درصد در سال 1345 به 2/49 درصد در سال 1355 و نيز به 57/54 درصد در سال 1365 رسيد كه براي اولين بار در اين سال جمعيت شهري كشور از جمعيت روستايي پيشي گرفت . همچنين در سال 1375 نسبت شهرنشيني درايران به 61 درصد و در سال 1385 نسبت جمعيت شهري كشور به 71 درصد رسيد.