تبیین کلی توبه                                          

 در این مبحث راجع به ماهیت و مفهوم توبه،  پیرامون توبه در ادیان مختلف اعم از اسلام، مسیحیت و یهودیت، و  مطالبی راجع به حقیقت و اهمیت توبه بیان می شود.                                                       

۱ـ۱ـ۱ـ ماهیت و مفهوم توبه                                              

در این گفتار معنای لغوی توبه،  معنای اصطلاحی توبه،  توبه در حقوق جزای اسلام، توبه در فقه پویای اسلام و جایگاه توبه در قانون مجازات اسلامی مورد بررسی قرار می گیرد.                                                        

۱ـ۱ـ۱ـ۱ـ معنای لغوی توبه 

توبه در لغت به معنی بازگشت، هر نوع بازگشتی و بازگشت از گناه و ندامت وپشیمانی می باشد.[۱]

توبه از ماده «توب» به معنای «رجع» بازگشت است. صاحب مقاییس اللغه می نویسد: « توب، التاء و الواو و الباء کلمه واحده تدلٌ الی رُجُوع؛ تَوَب با تاء، واو و باء،کلمه واحدی می باشد که به معنای رجوع و بازگشت است.»[۲]

در لسان العرب نیز آمده است: « التوبه: الرجوع من الذنب وتاب الی اللهیتوب توباً متابا، اناب و رجع من المعصیه الی الطاعه؛ توبه به معنای بازگشت از گناه است.»[۳]

خواجه نصیر الدین طوسی(رحمه الله) در اوصاف الاشراف می نویسد: « توبه به معنای بازگشت از معصیت است و نخست باید دانست که گناه چه باشد.»[۴]                                                                  

مرحوم محقق اردبیلی در کتاب مجمع الفائده و البرهان فی شرح الارشاد الاذهان می فرماید:«التوبه                                 هی الندامه والعزم علی عدم الفعل لکون الذنب قبیحاً ممنوعا و امتثالاً لامرالله و لم یکن غیر ذالک مقصوداً.»[۵]                         

ازاین تعریف دو نکته استفاده می شود:

۱ـ پشیمانی و ندامت، توبه است.    ۲ـ عدم الفعل (ترک گناه) به خاطر قبح شرعی آن باشد.                     

در توضیح این نکته باید گفت که «عدم الفعل» گاهی به خاطر عدم توانایی بر انجام آن است و زمانی خاطر ممنوع و قبیح بودن آن است.از این رو مجرد «عدم الفعل» توبه نیست؛ مثلاً کسی دراثر ارتکاب زنا مبتلا به بیماری هایی شود که مانع تولید مثل و فرزند دار شدن او می شود،حال اگر وی به خاطر فرزند دار نشدن، از عمل ارتکابی خود پشیمان شود این پشیمانی توبه نیست؛ زیرا پشیمانی او به خاطر قبح شرعی عمل نمی باشد. اکنون سؤالی که در اینجا مطرح می شود این است که اگر امکان ارتکاب گناه برای شخص نباشد و او در این حال توبه نماید، آیا توبه وی محقق و پذیرفته می شود؟ در پاسخ باید گفت: اگر شخص مرتکب بپذیرد که معصیت الهی را کرده است، به طوری که اگر قادر به انجام آن نیز بود، دیگر مرتکب آن نمی گردید، در این صورت توبه اش پذیرفته خواهد شد. شیخ بهایی (رحمه الله) در تعریف توبه می نویسد: «التوبه:الرجوع و تنسب الی العبد و الی الله سبحانه….و معناها علی الاول:الرجوع عن المعصیه الی الطاعه و علی الثانی: الرجوع عن العقوبه الی الطف و التفضیل.»[۶]

توبه در لغت به معنای رجوع و بازگشت از گناه است و در اصطلاح عبارت است از« رجوع از طبیعت (حیوانی) به سوی روحانیت نفس بعد از آنکه به واسطه معاصی و کدورت نافرمانی، نور فطرت و روحانیت محبوب به ظلمت و طبیعت تبدیل شده است.»[۷]                                                       

در قرآن هم توبه به معنای «رجوع انسان گناهکار» آمده و هم به معنای « توفیق توبه دادن از طرف خداوند به بنده معصیت کار» و هم به معنای « قبول وپذیرش توبه از جانب خداوند متعال » آمده است. در نتیجه می توان گفت، هر توبه انسان پیچیده شده در دو توبه الهی است: یکی توفیق دادن به بنده برای توبه ودیگری پذیرفتن توبه بندگان است و ممکن است هر سه توبه را به معنای لغوی برگشت داد؛ به این معنی که توبه از انسان، رجوع از گناه بازگشت از معاصی است و توبه اول از خداوند، رجوع فضل و رحمتش سوی بنده است و توبه دوم،رجوع به قبول آن از بنده است.[۸] بنابراین لغت شناسان توبه را به معنای رجوع دانسته اند.اما برخی از آنان،آن را به معنای مطلق رجوع گرفته اند، و بعضی دیگربه معنای رجوع مقید یعنی بازگشت از گناه تعبیر کرده اند. بنابراین توبه، به معنای بازگشت و پشیمانی از گناه و تصمیم بر ترک آن است.

۱ـ۱ـ۱ـ۲ـ معنای اصطلاحی توبه

توبه در اصطلاح عبارت است از« الندم علی الذنب لکونه ذنباً، فخرج الندم علی شرب الخمر مثلاً لاضراره بالجسم و قد یزاد مع العزم علی ترک معاوده ابداً و الظاهر ان هذا الاعزام لذالک الندم غیر منفک عنه.»[۹] کلام شیخ بهایی (رحمه الله) در تعریف اصطلاحی توبه مؤید کلام محقق اردبیلی است. آنجا که  می فرماید: « عدم فعل و پشیمانی از گناه باید به خاطرمعصیت و قبیح بودن گناه باشد و در عدم فعل و پشیمانی، عنصر و قصد دیگری دخیل نباشد.» نکته ای که مرحوم شیخ بهایی علاوه بر ندامت و پشیمانی در توبه لازم میداند، عزم همیشگی بر ترک بازگشت به گناه و معصیت است که این عزم، لازمه آن ندم  بوده و از آن جدایی ناپذیر است.

علامه طباطبایی (رحمه الله) در تعریف توبه می فرماید: « توبه در لغت به معنای برگشت است توبه از بنده، برگشت اوست به سوی پروردگارش با پشیمانی و بازگشت از سرپیچی و از جانب خداوند نیز به معنای توفیق وی به توبه یا آمرزش گناه او.»[۱۰]

با تأمل در آیات و روایاتی که در باب توبه وارد شده است و کلام برخی فقها که ذکر شد، استنباط می شود که توبه، عبارت از یک ندامت و پشیمانی است که اعتراف و اعتذار را در پی دارد و مانع بازگشت اعمال مجرمانه و گناه می شود و توبه را در حقوق کیفری اسلام می توان اینگونه تعریف کرد: توبه، به معنای بازگشت از گناه و اعمال مجرمانه و پشیمانی از اعمال گذشته وسعی در انجام اعمال صحیح و پسندیده و عدم تکرار جرایم گذشته است.[۱۱]

بنابراین تعریف، سه عنصر ندامت وپشیمانی و اعتذارو عدم برگشت بر گناهان گذشته در مفهوم توبه نهفته است.

توبه در اصطلاح عبارت است از ترک گناهان کنونی وعزم بر ترکشان در آینده وتدارک تقصیر گذشته و به عبارت دیگر به معنی بازگشت از گناه قولی، فعلی و فکری است.[۱۲] توبه در لغت به معنای بازگشت است ودر قرآن کریم هم به خداوند نسبت داده شده است و هم به انسان. توبه خدا به معنای برگرداندن لطف و رحمت خود به سوی بندگان، و توبه انسان به معنای برگشت او از حالات و اعمال فاسد گذشته خود است، لذا هر توبه انسان محفوف به دو توبه از خداست به این بیان که: اول خدا توبه می کند؛ یعنی خداوند لطف خود را به بندگان گنهکار بر   میگرداند و با این لطف انسان متوجه بدی های خود می شود. او پس از این، توبه کرده و از اعمال و افعال گذشته خود پشیمان می شود و برمی گردد. پس از این حالت، بار دیگر خدا لطف کرده و توبه او را می پذیرد. آری، یک توبه انسان میان دو توبه لطف خدا قرار می گیرد. به این ترتیب خدا توفیق توبه از عیب ها را به انسان عطا       می کند، دوم انسان پشیمان شده و از آن عیب ها و فسادها توبه می کند. سوم خداوند کریم و رحیم این توبه را می پذیرد. خداوند در قرآن کریم این حقیقت  را چنین بازگو می کند: « خداوند لطف خود را بر آنان شامل  میکند و می فهمند که بد کرده اند. سپس آن افراد متوجه توبه می شوند. بار دیگر خداوند رحیم توبه آنان را پذیرفته وآنان را می بخشد.»[۱۳]

امام علی(علیه السلام) توبه را چنین معنا می کند: « التوبه نَدَمٌ بالقلب و استغفار باللّسان و ترکٌ بالجوارح و اضمارٌان لا یعود؛ توبه از چهار چیز تشکیل می شود: اول پشیمان شدن قلبی، دوم آن پشیمانی در قالب استغفار به زبان جاری گردد، سوم در کنار آن دو ترک معاصی و رها کردن فسادهای گذشته تحقق یابد، چهارم تصمیم بر اینکه در آینده نیز آن گناهان و فسادها تکرار نگردد.»[۱۴]

خرید و دانلود متن کامل پایان نامه فوق در این لینک