1. دسته دوم آسيب هاي شهري ناظر به آسيب هاي كالبدي شهر است. در اين بعد بر اثر مهاجرت هاي گسترده، افزايش جمعيت و فقر شهري به تدريج شكل مي گيرند و بخش قابل توجهي از فضاهاي فيزيكي و كالبدي را نيز تحت تأثير خود قرار مي دهند ، مانندزاغه نشيني و فضاهاي آلوده شهري

1. دسته سوم آسيب هاي شهري، مسائل و پديده هايي هستند كه تحت عنوان آسيب هاي اجتماعي نامگذاري مي شوند و بخش عمده اي از آسيب هاي اجتماعي شهري را شامل مي شوند، مانند فقر و نابرابري ، تكديگري ، بيخانماني ، زنان سرپرست خانوار ، كودكان خياباني ، جوانان فراري ، اعتياد ، خودكشي ، ونداليسم و طلاق

1. دسته چهارم آسیب های شهری انحرافات و جرائم شهری هستند که بر امنیت جامعه شهری اثر می گذارد ،مانند سرقت ، فساد مالي ، قاچاق مواد مخدر، قتل و جنايت ، ضرب و جرح و جرائم جنسي

رويكرد هاي نظري در خصوص 4 بعد عوامل زمينه اي ، آسيب هاي كالبدي ، آسيب هاي اجتماعي و جرائم ارائه خواهد شد و عمده تمركز بر موارد فوق الذكرخواهد بود. در اينجا ذكر يك نكته اهميت دارد و آن اين است كه آسيب هاي اجتماعي را مي توان بر مبناي دو عامل بنيادين طبقه بندي كرد؛ يك عامل آن فقر شهري و عامل ديگر كاهش همبستگي اجتماعي است كه اين آسيب ها از نظر عوامل مولد و ريشه ها نزديكي بيشتري به جرائم شهري دارند. از همين رو، در ادامه، آسيب هاي اجتماعي مرتبط با فقر شهري، ذيل اين مفهوم آمده اند و ديگر انحرافات اجتماعي در كنار جرائم شهري تحليل شده اند.
9-3-1- عوامل زمينه اي
رشد جمعيت و مهاجرت دو عامل بنياديني هستند كه هم به شكل گيري كلان شهرها منجر مي شوند و هم آن كه در مرحله بعد، منشأ بسياري از آسيب ها، مسائل و معضلات اجتماعي مي شوند. در ادامه، به تحليل روندهاي اين دو موضوع و تحليل نظري ابعاد مختلف آنها پرداخته مي شود.
9-3-2- بحران جمعيت
رشد سريع و شديد جمعيت آن گونه كه قبلاً نيز بيان شد هم يكي از علل بنيادين بسياري از آسيب هاي شهري است و هم آن كه به تنهايي از جمله بحران هاي كليدي شهرهاست. آمارهاي بين المللي نشان مي دهد كه در بسياري از كشورهاي در حال توسعه، مهاجرت به شهرهاي اصلي 80 درصد تمامي جابه جايي داخلي را تشكيل مي دهد. هم اينك ساليانه بيش از 60 ميليون نفر به جمعيت شهرها افزوده مي شود. بر اساس پيش بيني هاي سازمان ملل متحد، بين سال هاي 2000 تا 2025 ، تعداد شهرنشين هاي جهان دو برابر4/2ميليارد نفر در سال 1995 به 5 ميليارد نفر ميرسد و نسبت آن از 47 درصد به بيش از 61 درصد افزايش خواهد يافت مي شود .- (هال، 1388،ص.11).
نكته ديگر اين است كه رشد جمعيت باعث مي شود كه امكانات و منابع اقتصادي كه قبل از آن به طور نسبي كفاف جمعيت هاي كوچك را مي داد، ناكارآمد و ناكافي باشد و از سوي ديگر، ساختار سنتي اقتصاد روستايي باعث مي شود كه روستاها با مازاد نيرو مواجه شوند؛ امري كه مهاجرت هاي روستايي را دامن مي زند. به عبارت ديگر، به جز رشد طبيعي جمعيت شهري، مهاجرت وسيع و سيل آساي روستاييان به شهرها موجب افزايش سريع جمعيت شهري در كشورهاي در حال توسعه شده است.
دليل ديگري كه به رشد جمعيت شهري منجر مي شود، شكل گيري كلان شهرها دركشورهاي در حال توسعه است كه معمولاً سهم هر كدام از كشورهاي در حال توسعه يك يا دو شهر بزرگ است. شكل گيري اين كلان شهرها عمدتاً متأثر از ساختار قدرت و اقتصاد در اين كشورهاست. اين شهرها در مقايسه با ديگر بخش ها و مناطق كشور از توسعه و امكانات بيشتري برخوردار هستند و بخش اعظم منابع ثروت و قدرت را در خود جاي داده اند و همين تمركز امكانات و ارائه خدمات باعث مي شود تا بخش عمده اي از مهاجرين به سوي شهرهاي بزرگ روانه شوند.
به عبارت ديگر، تمركز گرايي اين كشورها باعث مي شود تا تنها يك يا دو منطقه مركزي وجود داشته باشند و بقيه مناطق نقش پيراموني در اقتصاد و مديريت كشور ايفا كنند كه همين امر باعث شكل گيري كلان شهرهايي مي شود كه محل تجمع افرادي است كه از ناكارآمدي ساختارهاي اقتصادي سنتي در شهرهاي كوچك و يا روستاها به آنها پناه آورده اند و با مشكلات فراواني مانند فقر و محروميت دست و پنجه نرم مي كنند. طرفداران نظريه مركز پيرامون، تسلط يك يا دو شهر پرجمعيت در كشورهاي جهان سوم را اين گونه تفسير مي كنند كه همان طور كه نظام جهاني به دو بخش مركز و پيرامون تقسيم شده اند، در خود كشورهاي پيراموني نيز يك مركز وجود دارد كه بر پيرامون خود مسلط است و بخش اعظم سرمايه، امكانات و قدرت را درون خود متمركز مي كند. در اين كشورها مركز جايي جز پايتخت يا يكي دو شهر بزرگ ديگر نيست كه بخش اعظم بودجه نيز صرف آنها مي شود. همچنين امكانات آموزشي، بهداشتي و تفريحي همگي در اين شهرها متمركز مي گردند و همين امر به گسترش فرصت هاي شغلي مي انجامد؛ چيزي كه خود، افزايش جمعيت بيشتري را به همراه خواهد داشت.
مهاجرت گسترده و افزايش سريع جمعيت به خصوص در كلان شهرها و تمركز جمعيت در يك يا دو شهر مركزي باعث مي شوند تا دستگا ههاي مديريتي از اداره امور شهري ناتوان بمانند و ساختارهاي زيربنايي ناكافي و ناكارآمد باشند؛ امري كه باعث رشد فقر، فلاكت نابساماني و انواع و اقسام ناهنجاري هاي اجتماعي مي شود. در اوايل 1980 با گزارش براتلند چالش هاي مديريت شهري در شهرهاي پرجمعيت به عنوان گزارش كميسيون مستقل مسائل توسعه بين المللي شناخته شد. محور اصلي اين گزارش و گزارش هاي بعدي اين كميسيون رشد سريع شهرنشيني در كشورهاي در حال توسعه و پيامدهاي آن است(لينچ، 1386 ، ص.120) .
اولين پيامد رشد سريع جمعيت اين نكته است كه ظرفيت شهرها در ارائه امكانات اساسي زندگي به شدت كاهش مي يابد. همان طور كه قبلاً بيان شد پيش بيني مي شودكلان شهرها در كشورهاي جهان سوم توسعه يابند؛ كشورهايي كه بر مديريت شهري كمتر تسلط دارند و منابع كمتري براي مديريت چنين جمعيت عظيمي در اختيار دارند. از ديگر سو، عمده مهاجرت متوجه يك يا دو شهر بزرگ است. اين امر باعث مي شود تا كلان شهرها با ناكارآمدي و ناتواني در پاسخ به خواسته ها و انتظارات شهروندان، به تدريج با معضلات و چالش هاي جدي رو به رو شوند و در حالي كه جمعيت شهري تمايل و انتظار بيشتري براي به دست آوردن اين امكانات دارند، افزايش فقر و پايين آمدن سطح زندگي نتيجه محتوم اين افزايش جمعيت است.
رشد جمعيت يك يا چند شهر به شكل كاريكاتوري و به ويژه، هنگامي كه اين رشد با سطح ص
نعتي شدن كشور و كلان شهر هماهنگ نباشد، خود مانعي در راه توسعه كشورها ايجاد مي كند؛ زيرا منابع را به شكل غير مولد به كار مي گيرد. جمعيت شهري بزرگ و متمركز كه نيازمند خدمات زيادي نيز هست، مخارج روزافزوني را به دولت ها تحميل مي كند. اين در حالي است كه جمعيت زياد شهري نمي تواند به شكل مناسبي در چرخه كار مفيد واقع شود و اين جمعيت جذب شبكه فعاليت هاي مولد شهري نم يشود (ممتاز،1383، ص.82) .
مشكل و پيامد ديگر افزايش جمعيت، تغيير ساختار و هرم سني اين شهرهاست. عمده مهاجران به شهرها را افراد جوان و جوياي كار تشكيل مي دهند كه اين امر خود تبعات منفي ديگري به همراه دارد كه شاه بيت اين پيامدها بيكاري است.

•  

  1. نتیجه گیری

   

   

فصل دهم
آسيب هاي اجتماعي

•  

  1. مقدمه

   

   

آسيب هاي اجتماعي شهري را مي توان بر حسب مبدأ و ريشه آنها به دو دسته عمده طبقه بندي كرد. گروه اول آسيب هايي هستند كه عمدتاً ناشي از فقر شهري و مرتبط با فقراي شهري هستند. دسته ديگر آسيب هايي هستند كه بيشتر محصول ضعف همبستگي اجتماعي مي باشند. بي شك ضعف همبستگي اجتماعي و فقر شهري بر هم اثرات متقابلي دارند و حالت هاي تركيبي اين دو مورد شدت آسيب هاي اجتماعي را نيز افزايش مي دهد.
در ادامه به تحليل اين دو دسته از آسيب هاي اجتماعي پرداخته خواهد شد

همان طور كه عنوان شد دسته ديگر از آسيب هاي اجتماعي عمدتاً ناشي از تركيب عوامل زمينه اي و كاهش همبستگي هاي اجتماعي است كه اين دسته از آسيب ها از نظر ريشه ها و عوامل تأثير گذار نزديكي بيشتري به جرائم شهري دارند و به همين دليل در كنار هم به تبيين و تحليل آنها پرداخته مي شود. به عبارت ديگر اگرچه فقر شهري و پيامدهاي ناشي از آن بخش قابل توجهي از آسيب هاي اجتماعي شهري را پوشش مي دهد، اما آسيب هاي اجتماعي ناشي از گسترش فرآيند شهرنشيني منتهي به آن نمي شود و دسته ديگر از آسيب هاي اجتماعي را نيز مي توان در اين زمينه بازشناسي كرد كه انحرافات اجتماعي و جرائم شهري از جمله اين آسيب هاست. تجربه نشان داده است كه محيط هاي شهري ميزان بيشتري از جرائم و انحرافات اجتماعي را در بر دارند و جرائم شهري به يكي از اصلي ترين دغدغه هاي عمومي مردم در شهرها بدل شده است . بر حسب گزارش هاي سازمان ملل، جرائم شهري سريعتر از جمعيت شهري در حال گسترش است و در طي سا لهاي اخير جرائم شهري به يك رويداد شايع بدل شده است. بر مبناي اين گزارش بيش از نيمي از جمعيت شهري سراسر جهان احتمالاً يك بار مرتكب اعمال بزهكارانه شده و يا در معرض آنها قرار گرفته اند و نرخ بزهكاري هاي اجتماعي به شدت در حال رشد و افزايش است. رشد جرائم شهري و اهميت آن باعث شده است تا در مجمع عمومي سازمان ملل و كنگره هاي آن بارها در خصوص اين موضوع و راهكارهاي مقابله با آن تصميم گيري شود و سياست هايي براي كنترل جرائم شهري تدوين و طراحي شوند. اين موضوع به گونه اي بوده است كه كنگره مجمع عمومي سازمان ملل استراتژي ها و سياست هاي ويژه اي در اين خصوص تدوين كرده است (صديق سروستاني، 1385،ص.35).
كج رفتاري يا انحراف اجتماعي از ديدگاه جامعه شناسي شامل هر رفتار غير معمول مي شود. به تعبير ديگر انحراف اجتماعي به هر نوع عمل فردي يا جمعي اطلاق مي شود كه در چارچوب اصول اخلاقي و قواعد عام عمل جمعي رسمي يا غير رسمي جامعه محل فعاليت كنشگران قرار نمي گيرد و در نتيجه با منع قانوني و قبح اخلاقي ر وبه رو مي گردد. به همين دليل، كج روها سعي دارند كج روي هاي خود را از ديد ناظران قانون، اخلاق عمومي و نظم اجتماعي پنهان نمايند (عبداللهي، 1387،ص.15) . از ديدگاه جامعه شناسي انحرافات اجتماعي شامل طيف وسيعي از رفتارهايي هستند كه تحت تأثير عوامل گوناگون واقع مي شوند و به شكلي آشكار با هنجارهاي حاكم بر جامعه تفاوت دارند. مي توان گفت كه انحرافات اجتماعي بر مبناي دو زمينه كلي تعريف شده اند:

1. تعريف كج رفتاري و انحراف در ارتباط با هنجارها و نقض هنجارهاي مورد توافق مردم در يك جامعه

1. تعريف انحراف اجتماعي در ارتباط با عكس العمل يك گروه به نوع خاصي از رفتار و برچسبي كه براي آن نوع رفتار انتخاب م يگردد (ممتاز، 1381،ص.14).

بر اين اساس مي توان گفت كه ديدگاه هايي كه ساختي هستند كج رفتاري را هنجارشكني مي دانند و ديدگاه هايي كه به جريان هاي اجتماعي توجه دارند، كج رفتاري و انحراف اجتماعي را تعريف يك نوع رفتار از ديدگاه يك گروه در مقابل گروه هاي ديگر مي بينند (ممتاز، 1381،ص.15) .
بايد متوجه بود كه جرم و انحرافات اجتماعي با هم متفاوت هستند و اگرچه از برخي جهات با هم هم پوشاني دارند و در تئوري هاي اجتماعي بسيار نزديك به هم تعريف مي شوند، اما ذيل يك تعريف نمي گنجند. جرائم در واقع آن دسته از انحرافات و كج روي هايي هستند كه دولت ها از نظر قانوني براي آنها مجازات تعيين مي كند و از نظر قانوني جرم در نظر گرفته شده اند. جرم را همچنين مي توان هر فعل يا ترك فعلي دانست كه مطابق قانوني كه براي حمايت از عموم مردم وضع شده و بر اساس يك فرآيند قضايي معين، قابل مجازات است. به عبارت ديگر، جرم خطايي عمومي است و ارتكاب آن نه صرفاً زير پا گذاشتن نظم اخلاقي يا حقوق اشخاص كه تلقي از آن به عنوان تجاوز به نظم عمومي مي باشد (اجلالي، 1387،ص.54). در واقع انحرافات اجتماعي اعم از جرم هستند و آن بخش از انحرافات و كج روي ها هم كه احساسات اخلاقي يك جامعه را جريحه دار مي سازند، از نظم رايج عدول مي كنند و قوانين مكتوب را كه جنبه حقوقي دارند نيز زير پا مي گذارند جرم هستند. قرار گرفتن انحرافات اجتماعي به عنوان جرم بر مبناي ارزش ها و قواعد حاكم در هر جامع هاي صورت مي گيرد و در جوامع مختلف و حتي در دوره هاي زماني متفاوت اشكال متفاوتي به خود مي گيرد. به عنوان نمونه، اعتياد به مواد مخدر اگرچه در كل يك انحراف اجتماعي تلقي مي شود اما در خود جامعه در يك دوره نفس اين عمل به عنوان جرم تلقي مي شود و مجازات قانوني حبس و يا پرداخت جريمه مالي را در پي دارد و در دوره اي ديگر تنها به عنوان يك آسيب و كج روي تلقي مي شود كه آن تبعات قانوني را در پي ندارد. از سوي ديگر بر حسب حساسيت هاي اخلاقي و ارزشي در جوامع مختلف حوزه اعمالي كه به عنوان جرم تلقي مي شوند متفاوت است. در مجموع مي توان سه دسته جرم را كه حدأقل از شمول بيشتري در سطح جهان از نظر مفهومي برخوردارند تعريف و دسته بندي كرد:

1. جرائم عليه جان يا جسم فرد ديگر مانند قتل و حمله فيزيكي (خواه عمد يا غيرعمد)؛

1. جرائم عليه اموال، مانند سرقت، اخذ اموال به عنف و كلاهبرداري؛

1. جرائم جنسي، مانند تجاوز.

سازمان ملل اين تعاريف را به صورت جزئي تري بيان كرده است و قتل عمد، قتل غير عمد، حمله و ضرب و جرح فيزيكي، اخذ مال به عنف از ديگري، سرقت، كلاهبرداري و تجاوز را به عنوان جرائم شهري كه شمول بيشتري دارند مد نظر قرار داده است .اينها را شايد بتوان عام ترين جرائم تلقي نمود و همان طور كه گفته شد در هر كشور و جامعه اي بر حسب هنجارها و ارزش هاي معمول و مرسوم آن جامعه ممكن است به تعداد اين جرائم افزوده شود.
در خصوص تعريف و دسته بندي ساير انحرافات و كج روي هاي اجتماعي اين امر دشوارتر است؛ چرا كه ارزش ها و هنجارها از يك جامعه به جامعه ديگر تفاوت زيادي دارند. در مجموع شايد بتوان انحرافات و كج روي هاي اجتماعي را كه در جوامع مختلف به خصوص در فضاهاي شهري از شموليت بيشتري برخوردارند شامل موارد زير دانست:

• خودكشي

• ازهم گسيختگي خانواده ها و طلاق

• اعتياد به مواد مخدر يا مشروبات الكلي

• فحشا و روسپيگري

• فرار از خانه

• ونداليسم

• طلاق

ويژگي همه اين رفتارها و اعمال اين است كه سنت ها هنجارها و باورهاي اخلاقي جامعه را مي شكند و باعث جريحه دار شدن وجدان عمومي جامعه مي شوند.
در تبيين دلايل رشد و گسترش انحرافات اجتماعي تئور يهاي زيادي ارائه شده است و از منظرهاي مختلفي به تحليل اين پديده پرداخته شده است كه در اين مختصر امكان پرداختن به همه آنها وجود ندارد و صرفاً به نظريه هايي پرداخته مي شود كه به تبيين اين پديده در چارچوب گسترش فرآيندهاي شهرنشيني پرداخته اند.

•  

  1. بي سازماني اجتماعي

دسته ديگري از تئوري هايي كه براي تبيين بالا بودن نرخ انحرافات و جرائم اجتماعي در دوران اخير بيشتر مورد توجه قرار گرفته است، موضوع سرمايه اجتماعي است. سرمايه اجتماعي به عنوان يك عنصر كليدي در جهان مدرن كه هر روز ارتباطاتش سطحي تر و كم عمق تر مي شود و انسان ها را به سمت اتم هاي مجزا سوق مي دهد مي تواند راهگشاي تبيين بسياري از ازهم گسيختگي ها، بي نظمي ها و بي سازماني ها باشد (فاضل،1387،ص.91). تحقيقات مختلف نشان داده است كه ابعاد مختلف سرمايه اجتماعي كه بخش هايي از آن برشمرده شد در فضاهاي شهري به خصوص در كشورهاي در حال توسعه رو به كاهش مي رود و كاهش سرمايه اجتماعي به كاهش كارآيي نهادها، افزايش جرم و انحرافات اجتماعي، كاهش احساس بشاشيت و خوش بودن و كاهش اعتماد به ديگر افراد و نهادهاي اجتماعي منجر مي شود و بالعكس از طريق افزايش سرمايه اجتماعي مي توان به اصلاح و ارتقاي امور فوق پرداخت.
سرمايه اجتماعي اگرچه موضوعي پرمناقشه است و درباره ابعاد مفهومي آن نيز توافق كاملي وجود ندارد، اما مي توان سه عنصر اعتماد اجتماعي، وجود و حضور مجموعه معيني از هنجارها كه اساساً شامل عناصري از قبيل اداي تعهدات، صداقت و ارتباطات دو جانبه است و همچنين گسترش شبكه هاي اجتماعي را از اجزا و عناصر اصلي و كليدي آن دانست (فوكوياما، 1379،ص.11). بر اين مبنا عنصر ارتباطات بين فردي كه مبتني بر اعتماد و نگرش مثبت است اهميت ويژه اي مي يابد. در نظريه هاي متأخر نيز عمدتاً بر دو عنصر اصلي اين مفهوم يعني اعتماد ميان اعضاي اجتماع و مشاركت در سازمان هاي اجتماعي تأكيد شده است. بدين ترتيب مي توان گفت كه سرمايه اجتماعي داراي دو بعد كمي و كيفي است. از بعد كمي، سرمايه اجتماعي به ميزان مشاركت افراد در انجمن هاي داوطلبانه و همچنين تعداد و اندازه شبكه هايي بستگي دارد كه به آنها مرتبط است و اين شبكه ها مي توانند شامل روابط با اعضاي خانواده، دوستان و آشنايان نيز باشند. اين روابط باعث تقويت هويت مشترك اعضاي اين شبكه ها، افزايش جريان اطلاعات، و تقويت رابطه و اعتبار اجتماعي توأم با آن و اعمال نفوذ بر كساني مي شوند كه خارج از انجمن هستند و از اين طريق منابع سرمايه اجتماعي را فراهم مي سازند. از بعد كيفي نيز سرمايه اجتماعي ميزان همبستگي و درجه انسجام درون گروهي، اعتماد متقابل بين كنشگران و احساسات مثبت افراد را در بر مي گيرد (چلبي،1384،ص.6).معمولاً شاخص هاي سرمايه اجتماعي به دو شكل منفي و مثبت سنجيده شده اند. مثلاً برخي از نظريه پردازان بر شاخص هايي منفي مانند از هم گسيختگي، فساد، خشونت و يا ميزان انحرافات اجتماعي به عنوان قرائن و دلايل اندك بودن سرمايه هاي اجتماعي اشاره مي كنند و از سوي ديگر شاخص هايي مانند همكاري، تعاون، اعتماد، صداقت، تعهد، ارتباطات دوجانبه به عنوان شاخص هاي بالا بودن سطوح سرمايه اجتماعي مورد اشاره قرار مي گيرند (فاضل،1387، ص.96).
پژوهش هاي مختلف نشان داده اند كه مهاجرت هاي روستايي شهري و افزايش جمعيت كلان شهرها در اغلب موارد به كاهش سرمايه اجتماعي برون گروهي منجر مي شود. سرمايه اجتماعي برون گروهي، اشاره به اعتماد ميان گروه هاي مختلف موجود در جامعه دارد، در حالي كه سرمايه اجتماعي درون گروهي بر اعتماد و همكاري ميان اعضاي يك گروه دلالت دارد و بر اساس آن ساير گروه ها براي اعضاي آن گروه، غريبه تلقي مي شوند (فيروزآبادي و ايماني، 1385، ص.203) معمولاً در فضاهاي روستايي و اجتماعات كوچك و روستايي اين دو گونه سرمايه هم پوشاني فراواني با هم دارند و اغلب در يك دسته قرار مي گيرند؛ اما در فضاهاي شهري عمدتاً هر دو گونه سرمايه اجتماعي دچار آسيب مي شوند.
با اين وجود، پژوهش هاي مختلف نشان داده اند كه سرمايه اجتماعي برون گروهي به شدت ، كاهش مي يابد و عمدتاً از اين لحاظ فضاهاي شهري دچار آسيب مي شوند.
كاهش سرمايه اجتماعي موجب مي شود تا آسيب هاي مختلفي بر جامعه تحميل شود و نه تنها به كاهش اعتماد اجتماعي، فردگرايي و يا موارد مشابه آن منجر مي شود كه بر افزايش نرخ جرم و انحرافات اجتماعي نيز تأثيرگذار است. بر اين اساس شروع جرم ريشه در فرسايش پيوندهاي اجتماعي در طول دوره نوجواني دارد كه اين فرسايش به وسيله ضعيف شدن دلبستگي به والدين، تعهد به مدرسه و اعتقاد به ارزش هاي مرسوم مشخص مي گردد و كاهش سرمايه اجتماعي به افزايش جرم و بزهكاري منجر مي شود؛ امري كه خود نيز به تضعيف پيوندها و فرسايش بيشتر سرمايه اجتماعي منجر مي شود (چلبي،1384،ص.14).

•  

  1. نتیجه گیری

   

   

در اين فصل ضمن ارائه يك تعريف از آسيب هاي اجتماعي شهري، اين آسيب ها در چهار دسته عمده شامل بحران هاي جمعيتي و مهاجرتي، كاهش همبستگي اجتماعي، فقر شهري و انحرافات و جرائم شهري تعريف و طبقه بندي شدند و در ادامه، رويكردهاي نظري موجود در زمينه سه آسيب اجتماعي كلان ارائه شد. بر مبناي اين رويكرد رشد جمعيت شهرها كه به ويژه در كشورهاي جهان سوم منتج از مهاجرت هاي روستايي است، به ضعف همبستگي اجتماعي منجر مي شود و پديده فقر شهري را دامن مي زند. تركيب اين دو آسيب اجتماعي (ضعف همبستگي اجتماعي و فقر شهري) موجب مي شود تا سطح و ميزان انحرافات اجتماعي در فضاهاي شهري افزايش يابد و نرخ جرائم رشد قابل توجهي پيدا كند كه اين امر به دليل ويژگي هاي خاص فضاهاي شهري در كشورهاي در حال توسعه ابعاد بيشتر و عميق تري به خود مي گيرد.
در مبحث فقر شهري به دو موضوع عمده و كلان پرداخته شد كه اين موضوع ها ترسيم كننده مهم ترين چالش هاي شهري در اين خصوص هستند. موضوع اول شكل گيري حاشيه هاي شهري و زاغه نشيني است كه خود يك معضل كليدي و اساسي در بسياري از جوامع به شمار مي آيد و بحث دوم نيز به تحليل شكل گيري گروه هاي فقير شهري، شامل زنان سرپرست خانوار، افراد بي خانمان، متكديان، كودكان خياباني و جوانان فراري مي پردازد.
در بخش سوم نيز به تحليل فرآيند شكل گيري و نرخ افزايشي انحرافات اجتماعي در فضاهاي شهري پرداخته شد. عمده اين انحرافات و جرائم شهري ناشي از گسترش و رشد پديده هاي عميق تري مانند رشد جمعيت، ضعف همبستگي اجتماعي و ابعاد مختلف فقر شهري است كه در بالاترين سطح هرم به عنوان انحرافات اجتماعي و جرائم شهري قابل طرح و بررسي هستند.
فصل یازدهم
مبانی نظری تطابق طرح جامع

•  

  1. مقدمه

   

   

در این فصل مطالعات قبلی در زمینه آسیب های اجتماعی و ناهنجاری های رفتاری و احساس امنیت در فضا مورد بررسی قرار خواهد گرفت . در ابتدا مفهوم ناهنجاری های رفتاری و جرائم بیان می شود و سپس تئوری هایی که در این زمینه از دیدگاه جامعه شناسی ، محیط اجتماعی و فیزیکی مطرح شده است ، مورد ارزیابی قرار میگیرد . موضوع پیشگیری از مشکلات اجتماعی بسیاری از موقعیت های متفاوت محیطی را شامل می شود . برنامه ریزی و طراحی شهری با جرایم و ناهنجاریها در مراکز شهر و سکونتگاهای اجتماعی مرتبط می باشد .

•  

  1. ناهنجاری های رفتاری و محیط اجتماعی

   

   

11-2-1- کالبد شکافی ناهنجاری های رفتاری
رفتار عبارت است از هر نوع پاسخ ارگانیسم (موجود زنده) به محرک های بیرونی و درونی ، رفتار اجتماعی کنش متقابل دو یا چند فرد است که رفتار یکدیگر را تحت تاثیر متقابل قرار می دهند و گروه های اجتماعی را پدید می آورند.از مجموعه ارتباطات انسانی بین گروه های اجتماعی است که جامعه پدید می آید . جامعه انسانی تنها مجموعه ساده ای از افراد نیست بلکه نظامی است که از پیوند آنها بدست می آید.
بدیهی است که جامعه از افراد ترکیب یافته و رفتار افراد می تواند موجب تغییر آن گردد ولی در عین حال جامعه خود دارای ماهیت مستقلی است که بر رفتار افراد تاثیر می گذارد . چنانچه بسیاری از رفتارها و کژروی های آدمی به راهنمایی جامعه ای که درآن پرورش یافته شکل می گیرد .
برای کالبد شکافی و تبیین چگونگی و چرایی کژ رفتاری و آسیب های اجتماعی لازم است از ماهیت کنش های متقابل گروه ها و افراد که که تشکیل دهنده جامعه هستند آگاه باشیم . مطالعه ویژگی های زندگی اجتماعی و سه جنبه اساس آن : ساختار – کارکرد – فرهنگ ، که تا حد زیادی شکل دهنده رفتارهای انسان در جامعه هستند لازم می نماید . (ستوده ،1382،ص .66)
الف : ساختار اجتماعی
به مجموعه ای از روابط نسبتا ثابت و تقریبا پایدار میان افراد و گروه های یک جامعه که تحت مجموعه مشترکی از ارزش ها و هنجارهای فرهنگی گرد آمده اند ساختار اجتماعی گویند .

•  

  1. الگوی سکونت

   

   

ارتباط متغیر الگوی سکونت و تراکم جرایم و ناهنجاری های رفتاری شهری نیز موضوعی است که در بررسی های مربوط به جامعه شناسی جرایم شهری مورد بحت قرار گرفه است . در این مبحث بر این نکته پافشاری می شود که شهرنشینان بر حسب اینکه در چه شرایطی از لحاظ نوع مالکیت مسکن، موقت یا پیوسته زندگی کردن در یک محل و نیز برخورداری از خدمات و امکانات فیزیکی محیط قرار دارند امادگی های متفاوتی برای بزهکاری پیدا می کنند. بنابراین احساس مالکیت نسبت به خانه مسکونی و احساس زندگی پایدار و در نتیجه احساس تعلق داشتن به یک محل عامل مهم بازدارنده جرایم شهری است . در مقابل کسانی که خانه به دوش تعریف می شوند یا گروه هایی اجتماعی که مدت هاست پیوند و وابستگی خود به مکان و محیطی خاص را از دست داده اند بیشتر در معرض آلوده شدن به بزهکاری های اجتماعی هسنند. (موسوی، ١٣٨١‏،ص. ٩٣ ‏)

•  

  1. اکولوژی تطبیقی

   

   

از جمله دیدگاههای مطرح در جامعه شناسی شهری دیدگاه اکولوژی تطبیقی است. هدف از روش تطبیقی اگاهی از تفاوتهای اکولوژیک محلات شهری بود. منظور از اکولوژی تطبیقی بکارگیری اصول و شاخص هایی است که در شناخت زندگی مردم در محلات مختلف شهری می تواند محققان را یاری دهد، بعنوان مثال شاخص های مربوط به منزلت اجتماعی و پایگاه اقتصادی خانواده ها ، با طبقه بندی نیروی کار بر حسب تخصص و مهارت فنی، مدیریت، اشتغال به کارهای دستی و بدنی، سطح در آمد و بالاخره با ارزش خانه های مسکونی مشخص می گردد.(شکوهی،1374،ص.44)
از نقطه نظر اکولوژی تطبیقی در مطالعه آسیب های شهری امراض به ٣ ‏گروه تقسیم می شوند :

1. بیماری های جسمی مانند بیماریهای قلبی سل امراض آمیزشی و جز آن ؛

1. امراض اجتماعی مانند قتل، خودکشی، اعتیاد،دزدی، تجاوز، بزهکاری جوانان و کودکان و نظایر آن؛

1. بیماری های روانی ؛

اکولوژبست ها در بی دستیابی به نعاربف و طبقه بندی عواملی هستند که ممکن است در پیدایش انحرافات اجتماعی در شهرهای جدید دخالت داشته باشد. پاره ای از نظریات ایجاد نوع همبستگی در بین سطح تحصیلات ، شیوه سکونت ، کیفیت محیط زندگی ، سطح در آمد و برخورداری از مزایای اجتماعی را در تبیین موضوع جرایم شهری بسیار موثر می دانند. تجزیه و تحلیل اکولوژیک مسئله فقر و ارائه شاخصهای آماری برای بررسی فقر در مناطق نا سالم شهری ، جریان روبه رشد دیگری در اکولوژی شهری است . دیدگاه سوم رابطه مستقیم شدت و دامنه جرایم شهری با نحوه مالکیت مسکن و در نهایت تفاوتهای اقتصادی و اجتماعی شهرنشینان را محور بررسی خود قرار می دهد. (موسوی،1381،ص. ٩4 ‏)

•  

  1. ناهنجاری های رفتاری و محیط فیزیکی

   

   

در اینجا تحقیقات و مطالعات در زمینه مشکلات و آسیب های اجتماعی و ناهنجاری های رفتاری ازبسیاری از موقعیت های مختلف محیطی را شامل می شود، برنامه ریزان و طراحان شهری،ارتباط بین محیط و ناهنجاری های رفتاری را مورد اهمیت قرار داده اند، و وجود این ارتباط، منجر به تحقیقات وسیعی در این زمینه شده است .
در اواسط قرن بیستم متخصصین علوم نظری یک روش جدید بازبینی و ساخت فضاهای عمومی و خصوصی را معرفی کردند. برنامه ریزان شهری، مثل جین جیکوب و اسکار نیومن تئوری های جدیدی در راستای ارزیابی مناطق شهری موفق و مقایسه آنها با مکان های نامطلوب‏ارائه دادند. این تئوریها منجر به پایه هایی برای پیشگیری از جرائم شهری در فضا شد.
‏جین جیکوب در کتاب مرگ و زندگی در شهرهای آمریکایی نیاز به خیابان های ایمن را ‏در شهر لازم می داند و جداسازی و تشخیص مکانهای عمومی و خصوصی ، تنوع کاربری و‏اختلاط آنها را در سطح شهر ، مطرح می کند و بر اسنفاده موثر عابران پباده در مناطق شهری ‏برای کاهش احتمال وقوع جرائم اشاره دارد . وی از طریق بررسی هایش یبان می کند که یک‏خیابان ایمن و موفق باید دارای سه کیفیت اصلی باشد.

1. مرز ومحدوده :

‏در ابتدا، باید یک مرز مشخص بین فضاهای عمومی و خصوصی باشد. فضاهای عمومی و خصوصی نباید در هم نفوذ کنند .

باید چشم های برای خیابان وجود داشته باشند . چشمهایی متعلق به کسانی که شاید آنها مالکین طبیعی خیابان بنامیم .

1. استفاده کنندگان دائمی:

مسیرهاي پیاده باید استفاده کنندگان دائمی داشته باشد ، برای اینکه چشمهای موثر خیابان افزوده شود و افرادي که در ساختمان هایی در امتداد خیابان هستند، تمایل به دیدن پیاده رو داشته باشند(Jacob، 1961:35 ).
براي نمونه در انگلستان و در راستاي ارتقاي امنیت در فضاهاي عمومی شهري، سیاست کاربري های مختلط تشویق شدند و مخلوطی از مشاغل کوچک، خانه ها و اداره ها در مراکز شهري و ایجاد آپارتمان ها در طبقات بالاي مغازه ها طرحها اعمال شدند تا میزان فعالیت و بنابراین امنیت را افزایش بدهد . بررسی ها در کشورهای توسعه یافته نشان می دهد در محدوده یا درون مشروب فروشیها، قمارخانه ها، سالن های استخر، ساختمان های بدون سکنه آمار جرم بالاست. از طرفی برخی فضاهای شهری مانع ارتکاب بزهکاری هستند. به عنوان مثال ساختمان ها و مکان های با نورپردازی مناسب، که دارای دید و چشم انداز خوب حصار، نرده و یا نصب تابلو و علامتهای هشدار و نگهبان هستند میزان بزهکاری اندک می باشد (کلانتری، 1380،ص.87 ‏).
شاو و مک کی در سال ١٩٢٩ ‏در خصوص تاثیر بسزای کاربری های اراضی در وقوع میزان خاصی از جرایم دریافتند که وجود کاربری های تجاری و صنعتی در واحدهای همسایگی شهرها باعث بالا رفتن ناهنجاری های مختلف در سطح محلات می شود. در مطالعه دیگری که به بررسی رابطه بین کاربری اراضی و جرم در بخشی از کلمبیا انجام شد، نشان داد کاربری های تجاری شهر، مجرمین بسیار زیادی را برای ارتکاب جرم به این محدوده ها جذب می کند.
‏در طول دهه ٧٠ ‏، چندین پروژه تحقیقاتی به مطالعه رابط بین جرم و ساختار محیط فیزیکی پرداخته است که علی رقم روش های مختلف اصلاح و مداخله در محیط، همه آنها در ارائه یک یا چند فرضیه زیرسهیم بوده اند:

1. محیط فیزیکی می تواند موجب تغییر در رفتار و عادات مردم در جهت افزایش احتمال مشاهده مجرمین شده و از این طریق ترس از دستگیری را در مجرمین افزایش دهد.

1. با از بین بردن فرصت های جرم در یک محیط فیزیکی می توان از وقوع جرایم پیشگیری نموده و با ایجاد و تقویت موانعی پیرامون هدف ها، زمینه ارتکاب به جرم را کاهش داد.

1. ‏اعمال محدودیت ها و تغییراتی در ساختار محیط، راه های گریز و مکان های قابل اختفاء اقدامات مجرمین را خنثی نموده یا تحت کنترل در می آورد.

1. ‏ساکنین با ساماندهی و استفاده از محیط فیزیکی از طریق روش های چون افزایش مراقبت، کنترل خیابان، نظارت شدید، تعامل اجتماعی و ارتباط موثر بین ساکنان یک محیط می توانند زمینه کاهش وقوع جرم را فراهم نمایند ( روزبنام، 1379،ص.48 ‏).

‏ پل براتینگهام و پاتریشیا برانتیگهام براساس تحقیقاتی که در سال ١٩٨١ ‏در خصوص توزیع فضایی جرم با توجه به نوع کاربری ها در شهرها انجام دادند، دریافتند فعالیتهای غیرقانونی بیشتر درنزدیک شریانهای اصلی حمل و نقل و شاهراه ها متمرکز است. همچنین درمسیرهای بین میادین و چهارراه ها که دارای عملکردهای گوناگون هستند، میزان بسیار بالایی از جرایم اتفاق می افتد..

•  

  1. نتیجه گیری

   

   

میزان توفیق طرح های توسعه شهری در ایران ، همچون طرح های جامع و تفضیلی زیر ۴٠ ‏درصد است که درحقیقت از دلایل اصلی این عدم موفقیت ، توزیع نامناسب کاربریها و بی توجهی به مولفه های مکانی – فضایی تصمیم گیری، همچون سازگاری کاربری اراضی شهری است. بنا براین، در برنامه ریزی شهری تحلیل چگونگی قرارگیری کاربریهای مختلف در کنار هم اهمیت اساسی دارد؛ حتی بعد از تعیین نحوه چیدمان کاربریها و ایجاد فضای شهری برنامه ریزان شهری نیاز دارند به منظور اطمینان خاطر از استقرار منطقی کاربریها و رعایت تناسبات لازم، همه کاربریها را ارزیابی کنند .
‏ بی شک برخی مکانها به دلیل ساختار کالبدی خاص و همچنین ویزگیهای اجتماعی، اقتصادی ساکنان آن امکان و فرصت بیشتری برای وقوع جرم دارند. در نقطقه مقابل برخی مکانهای مانع و بازدارنده فعالیت های مجرمانه هستند. همین امر موجب می شود با بزهکاران در انتخاب محل بزهکاری خود به دنبال کم خطرترین و مناسب تر،ن فرصتها و شرایط مکانی برای ارتکاب عمل مجرمانه باشند ( کلانتری وتو کلی،76 : 1386‏). در واقع وجود این فرصت ها و تغییر و اصلاح شرایط محیطی جهت حذف فرصتهای مکانی بزهکاری دارد. در برنامه ریزی کاربری اراضی شهری اقدام به جانمایی مناسب کاربری های مختلف شهری می شود و موجب توسعه ‏بهینه و متعادل فضاهای شهری می گردد. از سوی دیگر عدم توجه ‏به اصول این علم سبب تراکم نا متعادلی کاربری ها و جمعیت در نقاط مختلف شهر می گردد و این امر موجب بروز مشکلات متعدد بویژه وقوع انواع ناهنجاری های اجتماعی در شهر می شود.
‏بی شک نوع و میزان کاربری اراضی در شکل گیری الگوهای زندگی و فعالیت شهروندان تاثیر دارد. از سوی دیگر گاهی رفتار مردم در شکل دهی ساخت کالبدی شهرها موثر است. با توجه به کاهش ناهنجاری های اجتماعی از طریق علم برنامه ریزی و طراحی شهری از موضوعات جدیدی است که طی دهه ١٩٧٠ به ادبیات جرم شناسی محیط ی اضاضه شد. اولین طرح کلی در مورد پیشگیری جرم از طریق برنامه ریزی و طراحی شهری را در سال ١٩6١ ‏جیکوب در کتاب خود تحت عنوان ((مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکا)) مطرح کرد.
‏با توجه به معیارهایی که بیان شده برای اینکه ما به یک اصول درست برسیم باید کاربری اراضی را درست طراحی کنیم و در آن اصول CPTED را رعایت کنیم و برای رضایتمندی سکونتی واحد همسایگی و کیفیت محیط اولویت دارترین اصول ما می باشد.
فصل دوازدهم
معنی محیط و تائیر آن بر رفتار

•  

  1. مقدمه

   

   

انسان با توجه به نیازها، ارزش ها و هدف های خود محیط را دگرگون می کند و به طوری متقابل تحت تائیر محیط دگرگون شده قرار می گیرد. معماران و طراحان شهری امروزه توجه ویژه ای به شناخت روان شناسانه رفتارهای انسان دارند زیرا این گونه رفتارها با محیط کالبدی ارتباط تنگاتنگی دارد. روانشناسی محیطی به رفتارهای مرتبط با محیط فیزیکی می پردازد . محیط فیزیکی شامل اشیاء مادی، گیاهان، حیوانات و انسان هاست. روان شناسی محیطی از رویکرد سیستمی که امروزه در شاخه های مختلف علوم به عنوان رویکردی مدرن مورد استفاده قرار می گیرد، پیروی می کند و به مطالعه سازواره ها (ارگانیسم) به عنوان بخشی از اکوسیستم ، با تاکید بر موازنه و وابستگی درونی محیط می پردازد . لذا توجه طراحان به بررسی روان شناختی فضاهای طراحی شده ،پیوندی ناگسستنی مابین روان شناسان محیطی و آن ها ایجاد کرده است . در این بخش نظریه های مربوط به تاثیر متقابل محیط و رفتار و درنهایت تاثیر برخی عوامل محیطی بر رفتار و نقش آن در طراحی معماری و شهرسازی بیان می شود .