– اهمیت بقاع متبرکه[۱]

پراکندگی سادات در تمام نقاط گوناگون این پهنه یکسان نبود زیرا بیشتر به جاهایی روی می آوردند که احساس امنیت بیشتر می کردند همانند کوهستان ری و طبرستان و پاره ای نقاط مرکزی، با این حال بعضی از ایشان گرفتار مخالفان می شدند و به شهادت می رسیدند، امروز مراقد این بزرگواران باقی و مزار و مطاف است. از تعداد آنها در نقاط مختلف می توان پی برد که این نقاط به چه سبب مورد توجه ایشان بوده است، گرچه برخی از این بقاع در طی زمان خراب و آثار آنها محو شده است(شریفی و قاسمی سعادت آبادی ،۱۳۹۲: ۴۷).

خداوند در قرآن مجید به شیوه های گوناگون سفارش به رعایت حقوق اهل بیت کرده است آن گونه که درباره لزوم احترام به اهل بیت و دوست  داشتن آنان ، می فرماید:”ای رسول ما بگو من اجر رسالت خود را جز این نمی خواهم که محبت مرا در حق خویشاوندانم رعایت کنید.” (سوره شوری، آیه ۲۳).خداوند در قرآن جایگاه بسیار ممتازی برای اهل بیت قرار داده است .یکی از مواریث گرانقدر اهل بیت (ع) امامزادگان هستند که در سراسر جهان اسلام پراکنده می باشند و مسلمانان همواره به آنان احترام کرده اند. وجود امامزادگان حلقه پر رنگ معنویت اسلامی است رشته ناگسستنی که روح حیات طیبه را به جامعه تزریق می کند ، دوستی اهل بیت که همان دوستی خداست در ارتباط و نیایش با این بزرگواران رقم می خورد.

امامزادگان و سادات در پی سفر امام رضا (ع) به ایران مسافرت کردند و ایرانیان نیز به پاسداشت این امامزادگان همت گماردند و این مقابر مورد توجه دوست داران اهل بیت (ع) قرار گرفت و کانونی برای گسترش فرهنگ اسلام و تشیع در ایران گردید. این امامزادگان در طول تارخ در رشد و گسترش تمدن و هنر اسلامی تاثیر فراوان داشتند. با تاکیدات مقام معظم رهبری در سالهای اخیر بر قطب فرهنگی شدن امامزادگان و بقاع متبرکه تلاشهای وسیعی صورت گرفته تا جایی که روز ۵ ذی القعده توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان روز بزرگداشت و تکریم امامزادگان نامگذاری گردید.

۲-۴- نقش بقاع متبرکه و امامزادگان در گسترش فرهنگ اسلامی[۲]

آداب و مناسک اسلامی به ویژه شیعی، از ابعاد مختلف جامعه شناسی و روان شناسی دینی قابل توجه و تبیین است. از دیرباز، شیعیان با پیشینه و فرهنگ غنی خود در میان سایر مذاهب اسلامی، متمایز بوده اند. این فرهنگ به موازات نکات مشترک فراوان، بنابر جغرافیای تاریخی و قومی بهره مند از وجوه خاص است. یکی از وجوه مشترک شیعیان، وجود مقابر و مشاهد متبرکه امام زادگان و زیارت ایشان در اقصا نقاط جهان اسلام است. بنابر نص کتب تراجم و رجال اهل سنت در احوالات ائمه حدیث، «اهتمام به توسل و زیارت مشاهد متبرکه» در طول تاریخ رایج و متداول بوده است و عموم مسلمانان از شیعه و سنی، با استناد به آیات، احادیث و روایات متعدد، بر مشروعیت امر زیارت اتفاق نظر دارند(غیب غلامی، ۱۳۷۶: ۱۰۵).

دین و مذهب همراه با زبان، ارزش ها، باورها، قوانین، سنن و علوم، یکی از مهمترین عناصر فرهنگی جامعه را تشکیل می دهند که از نسلی به نسل دیگر منتقل می شوند. زیارت، اعتقاد، باور و هنجاری رایج در تمامی فرهنگ ها و در میان شیعه، با اعتقاد به اصل امامت و منزلت اهل البیت(ع) بارزتر است. از همان قرون نخستین اسلامی، پراکندگی و توزیع وسیع جغرافیایی اماکن متبرکه شیعه، به ویژه مشاهد خاندان پیامبر(ص) از شرق تا غرب قلمرو اسلامی، توسعه فرهنگ شیعی و ارادت به اهل البیت(ع) را در پی داشته است. دوستی این خاندان، سنگ بنای تشیع در تمامی فرق آن بوده است. مظلومیت علویان در برابر ظلم حکام اموی و عباسی دیگر دلیل نفوذ آنان در میان مردم و توسعه تشیع بود(جعفریان، ۱۳۷۵: ۹۰-۸۷). امام زادگان بیشترین پراکندگی و توزیع را در جغرافیای تاریخی و دینی جهان اسلام و تشیع دارند به نحوی که در بسیاری از مواقع، جوامع شیعه به نام این اماکن شناخته می شوند.

[۱]The importance of holy shrines

[۲]Role in the development of the Islamic holy shrines and Imamzadeh

برای دانلود متن کامل اینجا کلیک کنید

کارکردهای  بقاع متبرکه[۱]

درجوامع دینی، تاریخ روستاها، شهرها و مناطق با تاریخ مراکز زیارتی عجین است. زیارتگاه ها از عوامل حفظ

سنت ها و هویت فرهنگی جوامع محل استقرارشان هستند. این اماکن کارکردهای آشکار و پنهانی دارند که بر

ابعاد مختلف حیات اجتماعی اثرگذار است. این کارکردها (آشکار وپنهان) مدام در مسیر تطور وتحول اند.واقعی‌ترین و قوی‌ترین کارهای فرهنگی در محور و برنامه مساجد و بقاع متبرکه و سایر اماکن مذهبی قرار دارد و جامعه موفق جامعه‌ایی است که در قالب فرهنگی در این اماکن به فعالیت بپردازد و استفاده از مساجد و اماکن مذهبی در واقع راهکاری برای مقابله با جنگ نرم و تهاجم فرهنگی است. زیارتگاه‌ها و بقاع متبرکه به عنوان مکانی با پایگاه معنوی- اجتماعی، از جنبه‌های مختلف تاریخی، فرهنگی و اجتماعی همواره مورد توجه محققین بوده است. زیرا اماکن مقدسه در ارتباط مستقیم با فرهنگ یک قوم قرار دارند و فرهنگ نیز زاییده ابعاد مختلف اجتماعی، مذهبی و تاریخی همان قوم است. بنابراین می‌توان با بررسی کارکرد زیارتگاه‌ها، به کیفیت و چگونگی وضعیت فرهنگی آن قوم در اعصار تاریخی و حال پی‌برد. در عین حال با شناخت کارکردهای فرهنگی بقاع در طول زمان می توان به موضوع تحقیق یعنی شناسایی عوامل فرهنگی تاثیر گذار بر مدیریت موثر بقاع متبرکه جهت داد.

۲-۵-۱- کارکرد مذهبی بقاع متبرکه[۲]

زیارتگاه ها از جمله اماکن مذهبی هستند که پس از ورود اسلام به ایران و ماوراءالنهر در این سرزمین ها به وجود آمده اند و از مظاهر ویژه ی دین اسلام محسوب می شوند. مظهری که در طول حیات خود نه تنها کارکرد مذهبی متعددی برای دین اسلام ارائه کرده، بلکه وظایف مظاهر دیگراسلامی نظیر مسجدها و حسینیه ها را نیز به نحو مطلوب به انجام رسانده است زیرا در انجام اعمال مذهبی، مانند نماز و عبادت در حکم عبادتگاه و نمازخانه  و نیز در حکم جایگاهی برای نذورات و همچنین مرکزی برای تصمیم گیری های اجتماعی – سیاسی می باشد. (یوسفی، ۱۳۸۶).

زیارت مذهبی یکی از رایجترین اشکال گردشگری در سراسر جهان است که اصلی ترین هدف آن درک تجربه ای مذهبی است. این گردشگران برای زیارت اماکن، آثار، یادمانهای مذهبی، انجام اعمال مذهبی و دینی، آموزش و گذراندن اوقات فراغت به مکان ها و مراکز مذهبی سفر میکنند. با افزایش سفر با انگیزه معنوی، همزمان با رشد صنعت گردشگری در دوران مدرن، اهمیت بیشتری پیدا کرده است. گردشگری زیارتی نقش بسیار مهمی در تغییرات اجتماعی و اقتصادی دارد. با توجه به تمایلات و احساسات مذاهب مختلف جهان، می توان گفت مردم جهان از مراکز مذهبی و زیارتی برای دیدار با تعدادی از گردشگران، برای کسب فضیلت و معنویت استفاده می کنند. در دین اسلام زیارت قبور و توسل نمودن و شفاعت خواستن از اهم امور دینی تلقی می گردد؛ خصوصاً اگر این مزار، مزار افراد بزرگ و شریفی چون فرزندان و نوادگان ائمه معصومین باشند. فلسفه زیارت ایجاد محبت بین زائر و مزور و تخلیه کردن قلب از معاصی و آلودگیها و سپس پر کردن دل با معنویات است. بی شک یکی از اماکن کسب فیض و نزول رحمت الهی جوار قبور امامزادگان است که بزرگان دین و علمای اسلام به مستحب بودن زیارت آن نظر داده اند. در اکثر مناطق ایران قبور امامزادگان مانند ستارگان درخشان شناخته شده است و مورد احترام همگان می‌باشد و هر زن و مرد مومن و علاقمند به خاندان عصمت و طهارت می تواند از این مسیر به خدا نزدیک شود.

انسان در هیاهوی زندگی روزانه با مشکلات و سختی هایی دست به گریبان است که گاهی تحمل آنها از عهده وی خارج است. از این رو به دنبال مأمنی و خلوتگاهی برای تخلیه روحی خویش می گردد.  در این میان مسلمانان و خصوصاً شیعیان به واسطه ایمان و اعتقاد فطری و معنوی خویش با خدا و اولیای الهی، زیارت امامزادگان و بقاع متبرکه را راهی برای تخلیه روحی و روانی خود می یابند. زیرا دین و مذهب توانایی آرامش روحی انسان ها را در خود نهفته است (اصغری،۱۳۹۲).دورکیم از نظام مشترک و الزام آوری از اعتقادات و اعمالی یاد می کند که در یک « اجماع اخلاقی » افراد را گرد هم می آورد (ویلم،۱۳۷۷: ۲۲). این اجتماع اخلاقی
می تواند کلیسا، مسجد، کنیسه ، معبد، مزار قدیسان و غیره باشد. وقتی دین را عنصر مهمی در اثبات هویت جمعی بدانیم، این مفهوم بیشتر ملموس خواهد شد و متعاقباً مکان مقدس در حکم پاسخی به نیاز برخورداری از یک پناهگاه و مأمن و باعث گرد آمدن جماعتی از معتقدان در آن مکان مقدس می شود. دین اسلام بر تجمع و اهمیت آن تاکید بسیار دارد؛ جماعت تجلی گاه اراده خداوند و مظهر قدرت اوست. وعده نیل به فلاح، با عمل جمعی محقق است.«الا ان حزب الله هم المفلحون » ( مجادله/۲۲) (باقی، ۱۳۸۱ : ۱۳) . زیارتگاه ها و بقاع متبرکه از جمله نهادهایی است برای عینیت بخشیدن به این مفهوم که در حکم نهادهای تقویت کننده و سازمان دهنده هویت جمعی دینی عمل می کنند.

الیاده معتقد است مکان های مقدس فنا ناپذیرند و به عنوان سمبلی از جاودانگی جامعه دینی شناخته
می شوند. وی اماکن مذهبی را « محورهای جهان » می نامد چرا که آن مکان، از زاویه نگاه زائر به منزله مرکز جهان اوست (تیموتی و اولسن ،۱۳۹۲: ۳۸). به نظر می رسد منظور وی از جهان ساخته ذهن زائر، نوعی تلاش انتزاعی برای ساخت و باز پرداخت هویت فردی یا جمعی در قالب عقاید مذهبی است. بدین ترتیب، اماکن مقدس کارکرد اجتماعی پیدا می کنند و به گروه اولیه اجتماعی بدل می شوند. در گروه اولیه، اعضا تحت تاثیر کنش ها و واکنش های متقابل و مستمر، احساس شدیدی نسبت به هویت مشترک با دیگر اعضا پیدا می کنند و پیوند های عقیدتی استواری میان آنها برقرار می شود ( باقی ،۱۳۸۱: ۲۰۹).

[۱]Holy shrines functions

[۲]Holy shrines and religious functions

برای دانلود متن کامل اینجا کلیک کنید

– جایگاه نذورات در امامزادگان و بقاع متبرکه[۱]

نذر کردن یکی از اعتقادات دینی مردم است و افراد بر اساس فرهنگ خاص خود نذر می کنند. شخص با نذر کردن، خود را ملزم و متعهد به کاری می کند که در اصل، تکلیف و الزامی در برابر آن نداشته است ولی همین که نذر کرد بر وی لازم می شود بر اساس آن عمل کند و تعهد خویش را به شکل وفا به مفاد نذر نشان دهد.نذر کردن به امامزاده ها نیز یکی از نذرهایی است که در بین مردم اجتماع رایج است.مردم بر این گمانند که با نذرهای مختلف و توسل جستن به امامزاده به حاجات خود می رسند؛ معمولاً نذرهایی که در امامزاده مرسوم است،پختن آش رشته، آش شله زرد و بیشتر نوعی آش به نام «کاچی» است. افرادی نیزکه از تمکن مالی برخوردارند، لوازم مورد نیاز امامزاده مانند فرش و قرآن را نذر می کنند. در گذشته نذرهایی مانند پختن آش کمتر مرسوم بوده و نذرهایی مانند روشن کردن شمع بیشتر طرفدار داشته است ؛ گاه در کنار بقعه مبارک، یک سقاخانه وجود داشته است که اهالی با توسل جستن به امامزاده و نذر به ایشان در آن شمع روشن می کردند.یکی از نذرهایی که در امامزاده در گذشته های دور رایج بوده است، قربانی کردن گوسفند و استفاده از پشم آن به عنوان فرش در اطراف بقعه بوده است (شریفی و شیر محمدی ،۱۳۹۲).

۲-۵-۱-۲- توسل به امامزادگان وکرامات[۲]

زیارت و توسل به وجود امام زادگان نتیجه نگرش شیعی است. نگرش در قالب نظمی سازمان یافته، تعریف می شود و به صورت برخی از محرک های خارجی عمل می کند و یا رفتار خاصی را می پذیرد. نگرش ها، عقاید و باورها ارتباط تنگاتنگی دارند و می توان گفت که زیربنای عقلی و منطقی عقاید و باورها را تشکیل می دهد «نگرش نتیجه آموزش است که بخش عمده آن در خانواده صورت می گیرد یا دست کم در روابط میان افراد پدید می آید.» (روش بلاو و نیون، ۱۳۷۰: ۱۲۴). امام زادگان به عنوان بستر و محملی برای شکل گیری یا تقویت برخی نگرش ها و عقاید شیعی عمل کرده اند و مکان زیارت این فرصت و موقعیت را برای برقراری رابطه دینی، مذهبی و شکل دهی نگرش ها و عقاید فراهم ساخته است.

فرهنگ توسل به ائمه از دیر باز در مذهب شیعه رواج داشته است. افراد در گرفتاری های خود، یکی از راه های نجات را توسل به ارواح متعال ائمه و احفاد آن ها می دانند و این فرهنگ به صورت گسترده در میان عامه وجود دارد.شایان ذکر است، مرگ اندیشی و اعتقاد به دنیای پس از مرگ همواره یکی از دلایل نیاز انسان به نیروی فرا زمینی است و این نکته، در جایگاه امامزاده در زندگی مردم تأثیر زیادی داشته است. مردم گمان می کردند نزدیکی مزارشان به امامزاده باعث آرامش روحشان خواهد بود به همین سبب تلاش می کردند که مدفن نزدیکان و حتی خودشان در امامزاده باشند تا بعد از مرگ مورد عنایت شاهزاده(امامزاده) قرار بگیرند و در آخرت، شفیع آن ها باشد . این امر، خود نمونه بارز توسل به امامزاده برای جهان پس از مرگ بود.توسل به امامزاده برای رسیدن به حاجات از دیگر مسائلی است که مردم به آن اعتقاد دارند (شریفی و شیر محمدی ،۱۳۹۲).

۲-۵-۲- کارکرد تاریخی بقاع متبرکه[۳]

از آثار و بناهای باقیمانده از گذشته، تاریخ و سابقه ی یک قوم به دست می آید. یکی از مهم ترین این آثار، بناهای تاریخی هستند که در هر گوشه از اجزای خود کلیدی نهفته دارند، کلیدی که می تواند گنج پنهان و گمشده ی تاریخ بشر را بگشاید. تعدد و تنوع داده های تاریخ روایی اما م زادگان همراه با تاریخ روایی مکان متبرکه، بر گستردگی این حوزه می افزاید زیرا «زیارتگاه ها با تاریخ و سوابق محلی که در آن قرار گرفته اند و یا قومی که حیات و ثبات خود را مدیون آن هستند، عجین شده اند و این پیوستگی سبب شده است تا این اماکن مقدس از عناصر مهم تاریخی به شمار آیند. آثاری که در هر گوشه از آن می توان اثری هنری، دست مایه ای و جای پایی از گذشته ها را یافت. چگونگی ساخت یک امام زاده و تاریخ ساخته شدن آن و انگیزه هایی که موجب به وجود آمدن آن شده است، روایت ها و حکایت هایی که در مورد آن نقل می شود همگی به بازشدن گره های کور و نکات مبهم تاریخ کمک می کنند. کارکردهای تاریخی زیارتگاه ها به دلیل ارتباط و تلفیقی که بین مذهب و فرهنگ یک قوم ایجاد کرده اند، از اهمیت ویژه ای برخوردار است»(یوسفی جولندان، ۱۳۹۰: ۲۱).

این بخش از تاریخ تشیع به دلیل عدم انعکاس در منابع رسمی، رایج و شناخته شده، از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. تاریخ روایی شیعه، جزیی از سنت شفاهی شیعه و غالبا به صورت شفاهی، میراثی غنی همراه با آداب و رسوم و مناسک برجای نهاده است. روایت شفاهی این تاریخ می تواند ناشی از همان تقدس ذاتی موضوع باشد که کمتر تلاشی برای مکتوب و نوشتاری کردن آن( دنیوی ساختن متن)، صورت می گیرد. این در حالی است که تاریخ مکتوب بسیاری از اقوام را، اطلاعات گرفته شده از طریق گفته های شفاهی، تشکیل می‌دهد.

[۱] position and holy shrines Imamzadeh

[۲]Appealing to Imamzadeh

[۳]The historic function of holy shrines

برای دانلود متن کامل اینجا کلیک کنید

– سازه های بقاع متبرکه[۱]

از سده اول تا سوم هجری هیچ نوع بنای آرامگاهی در ایران باقی نمانده است ولی شاید بتوان تدفین هارون الرشید در خراسان را یکی از نمونه های آغازین بناهای آرامگاهی قلمداد نمود که خود زیربنایی برای تکوین مهم ترین بنای آرامگاهی و زیارتگاه مذهبی شیعیان -حرم مطهر امام رضا (ع) در ایران بود ( غروی.۱۳۷۶ :۹۹). با شروع حکومت علویان (۳۱۶-۲۵۰،ه ق) در طبرستان، ساخت آرامگاه بر مزار سادات و امامزاده ها نه تنها در منطقه زیر نفوذ سیاسی و نظامی آن ها، بلکه در مناطقی چون نجف و کربلا نیز آغاز گشت و در دوره حکومت آل بویه (۴۴۷-۳۳۳٫هق) گسترش یافت (ورجاوند.۱۳۷۱: ۳۰۱).

۲-۵-۳- کارکردهای هنری بقاع متبرکه[۲]

در یک امامزاده یا بقعه  فرد مومن هیچ گاه فقط یک بیننده صرف نیست ، بلکه می توان گفت هرگاه او با طهارت و حضور قلب به این مکان مقدس وارد می شود و سپس به قرائت نوشته های قرآنی ، ادعیه و احادیث منقوش و مکتوب بر در دیوار های امامزاده می پردازد ، به نحوی بامعنا و انعکاسات معنوی خطوط ارتباط برقرار می کند.چنین است فضای معنوی ایجاد شده به وسیله تزیینات در امامزاده ها که انسان ها را به اشراق و شهود سوق می دهد.انسان با ورود در این اماکن مقدس خود را در میان دنیایی معنویی می یابد که یاد آور بهشتی است که قرآن از آن سخن به میان آورده است. هنر پدیده ای است که از دیرباز فکر و اندیشه ی انسان را به خود مشغول داشته است. هنر در جنبه های مختلف زندگی شکل گرفته است؛ اما مانند هر پدیده ی دیگری که در ارتباط با زندگی انسانی قرار می گیرد، برای ثبات و دوام خود به تکامل احتیاج دارد. اسلام با آیین ها، اصول و قوانین خود یکی از قوی ترین محرک های دینی در ایران و آسیای مرکزی محسوب می شود. پس از فتح ایران به دست اعراب مسلمان، هنر ایرانی در خدمت دین اسلام قرار گرفت و البته به این معنی که هنر ایرانی تحت تأثیر قوانین اسلامی معنی و مفهوم جدیدی پیدا کرد، مفهومی که با کنار گذاشتن اختلاف و تضادهای هنر ایرانی با دستورهای اسلامی و پیوند دادن پدیده های مشترک به وجود آمد . این مفهوم در بناهای مذهبی اسلامی به خوبی قابل مشاهده است (یوسفی، ۱۳۸۶).

۲-۵-۴- ویژگیهای بناهای مرتبط به بقاع متبرکه[۳]

بنای امامزادگان تجلی گاه هنرهای مختلف است. منعکس کننده‌ عمق نگرش‌ها، باورها و ذوق و سلیقه‌های انسان های مختلف در ادوار مختلف است که بهترین جان مایه‌ ذوق خود را به این بناها اهدا کرده‌اند چنانچه گلدسته‌ها نمادّی از دست بلند دعا به سوی آسمان، گنبد که فضای آسمان را تصویر می کند و … همه‌ اینها زمینه‌ساز قراردادن زائر در فضای خاص عبادی و انس با معبود است. رسیدن از فرش تا عرش از ناسوت به لاهوت از جزء به کل از ماده به معنا تناسب هندسی شگرف بناهای امامزادگان دقیقاً براساس احساس نیازی است که در دل مردم هر عصر جریان و خلجان داشته است. تجلی یاد خدا در دل‌ها، دور شدن از مادیات و بدست آوردن حس روحانیت فرو خفته در دلها .در معماری اسلامی موارد بسیاری در توازن و تعالی هنری این ابنیه کوشیده‌اند که ذیلاَ به شکل بسیار مختصر به چند مورد اشاره می شود:

   نور : اگر ساختمان را مجموعه‌ فیزیکی بدانیم، نور به عنوان عامل متافیزیکی، این محیط را تلطیف و روحانی
می کند. سردی و زمختی را می گیرد و گرمی و لطافت می بخشد. از آن جا که « الله نور السموات و الارض » است نور جلوه ای از حضور الله است.

    رنگ: گستردگی و تاثیر رنگ در این ابنیه در ایجاد فضای روحانی و معنوی و انعکاس آن به درون آدمیان انکارناشدنی است. تجلی رنگ ها که از کثرت می آیند به سوی وحدتی پر می کشند که ارتباط ماورایی و جوهری با حقیقت و ذات انسانی دارد.  آبی و سبز تداعی کننده‌ آسمان و اوج و تعالی و برکت، سفید الهیّت، سبز صلح و آرامش. مشکی یادآور خانه کعبه، و زرد چنانچه در سوره بقره آمده است عامل سرور و شادی است (طباطبایی:۱۳۹۲).

   فرم، شکل و فضای بنا : شکل بنا همان گونه که گفته شد، باید در مسیر پاسخگویی به نیازهای عمومی باشد چه مادی چه معنوی گنبد امامزاده، تمثیلی از سیر دورن به دلیل واژگونی و احاطه بر پایین است، کاشی‌های الوان و اسلیمی این کاربرد را بسیار ملموس تر می سازد.

 آب نما: آب همیشه نمادی است از حیات «و من الماء کل شیء حی» ارتباط بسیار قوی با نور عامل پاکی و صمیمیت سیّال. از جهت دیگر در قرآن هم بهشت همیشه با آب و جوی و نهرها توصیف شده است و نیز حوض کوثر (اردلان و بختیاری، ۱۳۸۰).

   خوش نویسی ها: شناسنامه‌ امامزادگان و عنصر بلافصل هویتی آنان است. کتیبه های خوشنویسی شده اغلب به عنوان قاب پیرامونی عناصر اصلی بنا مانند محراب، دیوارها و یا سر در ورودی قرار می گیرند. شکل دوار نوشتاری آنها بیانگر شمول و در برگیرندگی و تعالی و اوج است. (طباطبایی:۱۳۹۲)

   سلیمی: از لفظ اسلامی گرفته شده است این طرح از ابتکارات هنرمندان اشکانی و ساسانی است اسلیمی عبارت است از گردش ها پیچ و خم های مدور تکراری اغلب قرینه که یادآور پیچش ساقه گیاه می تواند باشد و در نقوش تزئینی ایران نقش پایه ای دارد.

   مقرنس : بسیار شبیه به لانه‌ زنبور، برداشتی عمیق و استادانه از همان قندیل‌های گذشته است که بیشتر در زیر سقف و در بالای دیوار و سردر و گوشه‌ها هم خودنمایی می کند. یکی از عناصر تزئینی معماری است که در زیباسازی بناهای ایرانی به ویژه مساجد و آرامگاه‌ها نقش مهمی دارد. مقرنس‌ها به شکل طبقاتی که روی هم ساخته شده برای آرایش دادن بناها و یا برای آنکه به تدریج از یک شکل هندسی به شکل هندسی دیگری تبدیل شود، به کار می‌روند(اردلان و بختیاری، ۱۳۸۰).

   محراب : محوری ترین بخش در معماری مسجد محراب است.این واژه در لغت به معنای محل جنگ و جهاد آمده و از دیدگاه راغب اصفهانی در المفردات محراب مسجد را از آن رو محراب گویند که محل جنگ با شیطان و هوای نفس است. )بلخاری قهی،۱۳۸۴ :۵۰۰).

   گنبد: «بازتاب عرش الهی است که طبق سنن و احادیث اسلامی بر دوش هشت فرشته جای گرفته است.» (اردلان و بختیاری، ۱۳۸۰، ۱۱) و مکعب بودن کل بنا مظهر جهان مادی. هندسه به کار گرفته شده در بعد کمّی خود صورت و ساختار بیرونی را تنظیم می کند و شکل می دهد و در بعد کیفی ناظر بر نسبت صورت های معماری است و بیانگر نظم در کل عالم هستی.

همه‌ این هنرها در واقع یک برآیند منسجم و هماهنگ هستند که در عین این که از یکدیگر تأثیر پذیرفته‌اند، هرکدام رسالت خاص خود را نیز فراموش نکرده‌اند. تکرار و تنوعّشان هر دو چشم و دل را پرواز می دهد به سوی رهایش و گشایش. دست های توانا و اندیشه‌های خلاق و سلیقه‌های باورمند در طول تاریخ در کالبد این ابنیه آنچنان درخشیده‌اند که تاریخ نمی تواند منکر این فضایل باشد. این ابنیه متأثر از فرهنگ و سنت و رسوم و معماری محلی و قومی ملل مختلف است که در آن ها دقیقاً اصول معماری نوین و امروزی در نظر گرفته شده است.(طباطبایی:۱۳۹۲)

[۱] Construction site of holy shrines

[۲] Artistic functions holy shrines

[۳] Features monuments to holy shrines

برای دانلود متن کامل اینجا کلیک کنید

کارکرد روان شناسی بقاع متبرکه[۱]

انسان از بدو آفرینش در برابر حوادث طبیعی نیاز به نیروی مافوق و برتر را در خود احساس می کرد. نیرویی که بتواند او را از حوادث و بلایا و مشکلات و سختی ها حفظ کند. آنچه که توانست این نیاز انسان را برآورده سازد، دین و مذهب بود. به همین دلیل پرستشگاه و اماکن مذهبی را برای این کار ساخت زیارتگاه ها را ساخت، تا مکانی برای آرامش روحی و قلبی و فروکش کردن هیجانات و اضطراب های درونی انسان ها باشد. در این جایگاه های مقدس زایرین اطمینان قلبی دارند که هرگز تنها نیستند و قدرتی مافوق آنها وجود دارد که همواره حی و حاضر است و توان برآوردن همه نیازهای بشری را دارد. لذا « با توسل و استغاثه به درگاه او و ریختن اشک شوق از داشتن چنین تکیه گاهی مطمئن، یا اشک نیاز به حل مشکلاتشان، یا اشک داشتن امید به گشوده شدن گره مسایل شان، تخلیه روانی شده و آرامش روحی به دست می آورند »(شریف،۱۳۷۵: ۲۴۱).

هنگامی که انسان نتواند بر مشکلات زندگی فائق آید، دچار نوعی پریشانی روانی می شود. این پریشانی می تواند روح و روان او را تحت تأثیر قرار دهد و انسان را آزرده کند. بر طبق تحقیقات روان شناسی، دین و مذهب از جمله پدیده هایی هستند که توانایی آرامش روحی انسان ها را در خود نهفته دارند. فضای مزارها، فضای روحانی است، فضایی که می تواند عواطف انسانی را تحریک کند تا انسان در برابر مشکلات عکس العمل هایی خلاف زندگی عادی خود بروز دهد. عکس العمل هایی همچون راز و نیاز یا گریه و زاری؛ با این عکس العمل ها انسان روان درمانی و تخلیه ی روانی می شود و با امید به اینکه قدرتی برتر برای حفظ و نگه داری آنها وجود دارد، به زندگی ادامه می دهند. درخواست شفاعت زائران در جوار مزارهای شخصیت های دینی و معنوی نباید اینگونه تلقی شود که زائر این تقاضا را از صاحب آرامگاه داشته و از او حاجت می طلبد؛ بلکه به علت قرب و منزلتی که صاحب مزار با توجه به جایگاه ارزشمند خود در نزد خداوند دارد، او را واسطه ی حاجت خود می کند تا پروردگار عالم به علت اعتبار صاحب مزار، گشایشی در مشکلات زائر بنماید  (یوسفی، ۱۳۸۶).

جیمزتعریف زیر را از مذهب ارائه نموده است: “مذهب عبارت است از تجربه و احساس رویدادهایی که برای هر انسانی در عالم تنهایی و دور از همه وابستگی‌ها روی می‌دهد.” به طوری که انسان از این مجموعه در می‌یابد که بین او و آن چیزی که جیمز آن را امر الهی می‌نامد، رابطه‌ای برقرار کرده است. از طرف دیگر، رفتار مذهبی، یکی از رفتارهای پیچیده انسانی است که کمتر مورد توجه روانشناسان و روانپزشکان قرار گرفته است (غباری بناب، ۱۳۸۴: ۳۰). به رغم وجود آمارهای قابل توجه در مورد اثر مذهب بر زندگی مردم، پژوهشگران از اثر این متغیر در بهداشت و سلامت روانی و جسمانی غفلت کرده‌اند و فقط در سالهای اخیر است که باورهای مذهبی مورد پژوهشهای علمی قرار گرفته‌اند (یگانی،۱۳۷۹: ۱۶). باورهای مذهبی قوی سبب می‌شود که افراد کمتر در معرض فشارهای روانی قرار گیرند، کمتر دچار افسردگی شوند، کمتر به بزهکاری روی آورند و طلاق در خانواده‌ها کمتر رخ دهد. وجود این باورها نیز احتمال اقدام به خودکشی را در بین پیروان واقعی ادیان الهی تا سطح چشمگیری کاهش می‌دهد (غباری بناب، ۱۳۸۴: ۳۰).بر اساس نظریه آلپورت، افرادی که اعتقادات مذهبی دارند و مذهب را وسیله‌ای برای رسیدن به اهداف دیگر قرار نداده‌اند در برابر انواع مشکلات روانی- اجتماعی مصونیت بیشتری دارند. پژوهشهای متعددی از جمله بررسی رابطه میان نگرش مذهبی و سلامت روانی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی اهواز، این موضوع را تایید نموده‌ است (زرگر، ۱۳۸۳). یکی از رایج ترین رفتار­های مذهبی ایرانیان زیارت اماکن مقدسه به خصوص امامزادگان است و مردم از راه­های دور و نزدیک با اعتقادی راسخ برای اعمال مذهبی به این اماکن مراجعه می کنند. آثار روان شناختی این زیارات، کمتر به شکل پژوهشی مورد توجه قرار گرفته است اما آنچه حائز اهمیت است این است که  فضای روحانی بقاع و امامزادگان مأمنی برای مردم در برابر مشکلات و سختیهای زندگی است.

مردان و زنان در ساعات مختلف شبانه روز با آمدن به این مکانهای مقدس و راز و نیاز درونی یا گریه و زاری آشکارا، نیرو و امیدی برای تحمل مشکلات و ادامه زندگی پیدا می کنند. که اغلب مردم با هدف توسل و امید به گشوده شدن گره مسایلشان و کسب آرامش روحی و روانی به امامزادگان مراجعه می‌کنند و این مسأله در فرهنگ مردم شناخته شده است. مردم  در سنین مختلف بصورت تنها یا خانوادگی یا با جمعی دوستانه برای رسیدن به این آرامش روحی و قلبی و راز و نیاز با معبود به زیارت بقاع می آیند. از اینرو می توان یکی از دلایل ساخت و توجه به این مکانهای مقدس را برای کسب آرامش روحی و قلبی و فروکش کردن اضطراب های درونی دانست. زائر به دلیل قرب و منزلت صاحب مزار در نزد خداوند، او را واسطه حاجت خود قرار می دهد تا پروردگار به دلیل اعتبار صاحب مزار، گشایشی در مشکلات فرد زائر بنماید.

[۱]Psychological functioning holy shrines

برای دانلود متن کامل اینجا کلیک کنید