۱ مقدمه

بشر از دیرباز گرچه به‌طور مشخص به کارایی فکر نکرده، اما همواره در فکر انجام هر چه‌بهتر امور بوده است. بدیهی است اگر بتوان کاری را در مدت کمتر و با کیفیت بهتر انجام داد، می‌توان به مفهومی که به آن بهینگی انجام کار اطلاق می‌شود، نزدیک‌تر شد. منابع در دسترس بشر در طبیعت محدود و استفاده هرچه‌بهتر از آن‌ها به خروجی‌هایی با کمیت بیشتر و کیفیت بهتر منتهی می‌گردد. بحث کارایی نیز همواره در همین راستا مطرح می‌شود.

تاکنون تعاریف مختلفی برای کارایی ارائه و روش‌های مختلفی نیز برای تخمین یا ارزیابی آن پیشنهاد شده است. در این بخش تعاریف مختلف کارایی و انواع آن تشریح شده و روش‌های ارزیابی آن، موردبحث و بررسی قرار گرفته است. (مهرگان, ۱۳۸۳)

۲-۲ کارایی

کارایی نشان می‌دهد که یک سازمان تا چه میزان از نهاده‌ها به‌طور بهینه در جهت تولید ستاده‌ها استفاده کرده است و به عبارتی نشان‌دهنده، صحیح انجام دادن کارها است. به این معنی که از حداقل نهاده‌ها، حداکثر برداشت شود و در مفهوم ساده نسبت خروجی به ورودی است. در مقابل آن اثربخشی یعنی ” کار صحیح انجام دادن” که حاصل مقایسه شاخص‌های برون‌سازمانی است. بهره‌وری تابعی از اثربخشی و کارایی است که به‌صورت زیر نمایش داده می‌شود:

بهره‌وری= f (کارایی، اثربخشی)                                                     (۲-۱)

که در آن ماهیت f نامشخص است.

کارایی برای واحدی که با مصرف یک ورودی ، یک خروجی  را تولید کند، به‌صورت زیر تعریف می‌گردد:

(۲-۲)

کارایی برای واحد‌های که دارای بیش از یک ورودی و خروجی باشند به‌صورت زیر تعریف می‌گردد:

(۲-۳)

کارایی هر واحد حاصل مقایسه شاخص‌های آن واحد با استاندارد‌ها می‌باشد و ازآنجایی‌که استاندارد شاخص‌ها می‌تواند از داخل یا بیرون جامعه انتخاب گردد، مفاهیم کارایی نسبی و کارایی مطلق تعریف می‌شود. (Pierce, 1997)

۲-۲-۱ انواع کارایی

فرض کنید یک واحد تولیدی دو نهاده  و  را جهت تولید q واحد محصول مورداستفاده قرار دهد؛ همچنین فرض کنید منحنی AA’ در شکل ۱-۱ مکان هندسی بنگاه‌هایی باشد که کارا بوده و دارای تولید یکسانی باشند. یعنی ترکیبات مختلفی از نهاده‌های  و   را جهت تولید q واحد محصول مورداستفاده قرار می‌دهند و کارایی‌شان نیز برابر واحد است. حال اگر نقطه p نشان‌دهنده ترکیب نهاده‌ها و عملکرد یک بنگاه خاص باشد و op یک شعاع رسم شده از مرکز به نقطه p باشد، انواع کارایی با این توضیح مختصر شرح داده می‌شود.

شکل ۱-۱- محاسبه انواع کارایی به روش فارل (Farrel)

۲-۲-۱-۱ کارایی فنی یا تکنیکی

این کارایی در ارتباط با استفاده از عواملی مانند نیروی انسانی، سرمایه، ماشین، تکنولوژی و … به‌عنوان ورودی‌هایی برای تولید خروجی، در بهترین حالت برای یک واحد تصمیم‌گیرنده می‌باشد.

همان‌طور که گفته شد در شکل ۱-۱ اگر p نقطه‌ای باشد که بیانگر عملکرد یک بنگاه خاص است، یعنی این نقطه بیانگر ترکیباتی  و  باشد که یک بنگاه خاص جهت تولید یک واحد حصول مورداستفاده قرار می‌دهد، آنگاه کارایی فنی برای این بنگاه را می‌توان به‌صورت زیر تعریف کرد:

OR/OP = کارایی فنی

یک بنگاه را ازنظر فنی کارا گویند هرگاه تولید این بنگاه در مرز مجموعه امکان تولید رخ دهد، که بیانگر توانایی یک بنگاه جهت کسب حداکثر خروجی از یک مجموعه ورودی معین است. در این حالت کارایی فنی برابر واحد است. درصورتی‌که بنگاهی خارج از مرز ممکن تولید قرار گیرد ازنظر فنی ناکارا تلقی می‌شود.

کارایی فنی درواقع نشان‌دهنده میزان توانایی یک بنگاه برای حداکثر سازی میزان تولید با توجه به منابع و عوامل تولید می‌باشد. به‌عبارت‌دیگر میزان توانایی تبدیل ورودی‌هایی مانند نیروی انسانی ماشین‌آلات و … به خروجی‌ها در مقایسه با بهترین عملکرد توسط کارایی فنی سنجیده می‌شود. (Pierce, 1997)

کارایی فنی تحت تأثیر عواملی مانند عملکرد مدیریت، مقیاس سازمان یا اندازه عملیات نیز قرار می‌گیرد.

فروش فایل متن کامل این پایان نامه با فرمت ورد در این لینک

۲-۲-۱-۴ کارایی ساختاری[۱]

کارایی ساختاری یک صنعت از متوسط وزنی کارایی شرکت‌های آن صنعت بدست می‌آید. (امامی میبدی, ۱۳۷۹)

۲-۲-۱-۵ کارایی مقیاس[۲]

کارایی مقیاس یک واحد از نسبت « کارایی مشاهده‌شده» آن واحد به « کارایی در مقیاس بهینه» بدست می‌آید. هدف از این کارایی تولید در مقیاس بهینه است. در برخی از سازمان‌ها اندازه سازمان تأثیر مستقیم در میزان خروجی سازمان دارد؛ یعنی اگر ورودی سازمان دو برابر شود خروجی سازمان نیز دو برابر می‌شود.  در این صورت گفته می‌شود که کارایی یا بازده این سازمان نسبت به مقیاس ثابت[۳] است. حال اگر ورودی‌های سازمان دو برابر شوند ولی خروجی‌های آن کمتر از دو برابر شوند، گفته می‌شود که بازده این سازمان نزولی[۴] است؛ اما اگر ورودی‌های سازمانی دو برابر شوند و خروجی آن بیش از  دو برابر شود گفته می‌شود که کارایی نسبت به مقیاس حالت صعودی[۵] دارد.

کارایی مقیاس به‌صورت زیر بدست می‌آید (Bhat, Bhusham, & Reuben, 2002):

کارایی مدیریتی (VRS)  کارایی مقیاس (Scale)= کارایی فنی (CRS)

۲-۳ تحلیل‌پوششی‌داده‌ها:

اندازه‌گیری کارایی به خاطر اهمیت آن در ارزیابی عملکرد همواره موردتوجه محققین قرار داشته است. یکی از ابزار اندازه‌گیری  استفاده از تکنیک تحلیل پوششی دادها می‌باشد. در این بخش ابتدا تاریخچه‌ای از تحلیل‌پوششی‌داده‌ها ارائه و مزایا و معایب استفاده از این تکنیک توضیح داده شده است. سپس مدل‌های مختلف تحلیل‌پوششی‌داده‌ها به‌اختصار معرفی شده و در انتها چندین مدل رتبه‌بندی واحدها توضیح داده شده است.

۲-۳-۱ تاریخچه تحلیل‌پوششی‌داده‌ها

این روش بر پایه کار اقتصاددانی به نام فارل که پایه‌گذار روش‌های غیر پارامتری در ارزیابی کارایی و محاسبه بهره‌وری واحدهای تصمیم‌گیرنده است. او در سال ۱۹۵۷، اولین روش غیر پارامتری جهت تعیین کارایی را در حالت دو ورودی و یک خروجی ارائه نمود و روش پوسته محدب قطعه-قطعه خطی  برای تقریب مرز را ارائه کرد. برای تعیین اندازه کارایی واحدهای تصمیم‌گیرنده، فارل پیشنهاد کرد که ابتدا بایستی یک مرز کارای مفروض را مشخص کرد و سپس فاصله از مرز کارا را به‌عنوان یک اندازه ناکارایی تعبیر نمود. وی به‌جای برآورد تابع تولید، مرز کارای قطعه-قطعه خطی را با اعمال فرض‌های زیر با استفاده از تبدیل یک‌به‌یک بدست آورد:

1. شیب پاره‌خط‌ها، منفی یا صفراست.
2. هیچ واحدی بین مرز و مبدأ قرار نمی‌گیرد. به‌عبارت‌دیگر تمام نقاط مشاهده‌شده در سمتی از مرز قرار می‌گیرند که مبدأ در آن واقع نباشد.
3. نقاطی که روی مرز قرار می‌گیرند نقاط کارا و بقیه ناکارا هستند و میزان ناکارایی آن‌ها نسبت به مرز محاسبه می‌شود.

روش فارل بااینکه مشکل مربوط به انتخاب تابع تولید را رفع کرد ولی هنوز مشکل تعداد ورودی و خروجی را داشت. در سال ۱۹۷۸ چارنز، کوپر و رودز با استفاده از برنامه‌ریزی ریاضی روش غیر پارامتری فارل را، در مقاله‌ای تحت عنوان “اندازه‌گیری کارایی واحدهای تصمیم‌گیرنده”، برای سیستمی با ورودی‌ها و خروجی‌های چندگانه تعمیم دادند و عنوان “تحلیل‌پوششی‌داده‌ها” را به آن دادند. البته این تکنیک قبل از آن در سال ۱۹۷۶ در رساله دکتری رودز به راهنمایی کوپر تحت عنوان “ارزیابی پیشرفت تحصیلی دانش آموزان مدارس ملی آمریکا” مورداستفاده قرار گرفته بود. مدلی که توسط چارنز، کوپر و رودز معرفی شد مدل معروف CCR است که با فرض بازده به مقیاس ثابت ارائه شد و یکی از اساسی‌ترین مدل‌های تحلیل‌پوششی‌داده‌ها است. از آن زمان به بعد مطالعات زیادی درزمینهٔ کاربرد و توزیع این روش صورت گرفت و مدل‌های جدید و مقالات زیادی در این زمینه ارائه شد. به‌عنوان نمونه، در سال ۱۹۸۴، بنکر، چارنز و کوپر مدل CCR را برای بازده به مقیاس متغیر بسط دادند و مدل معروف BCC را ارائه نمودند.

در مدل‌های DEA امکان سه نوع جهت‌گیری با ماهیت ورودی، با ماهیت خروجی و بدون ماهیت وجود دارد. در مدل‌های با ماهیت ورودی واحدهای تصمیم‌گیرنده در پی آن هستند که با کمترین میزان ورودی ممکن، مقدار مشخصی خروجی ایجاد کنند. در مدل‌های با ماهیت خروجی واحدهای تصمیم‌گیرنده در پی آن هستند که با مقدار مشخصی ورودی، بیشترین میزان خروجی ممکن را ایجاد کنند. در مدل‌های بدون ماهیت واحدهای تصمیم‌گیرنده در پی کاهش ورودی‌ها و افزایش همزمان خروجی‌ها هستند.

از سال ۱۹۷۸ استفاده از تکنیک تحلیل‌پوششی‌داده‌ها با سرعت زیادی در حال گسترش بوده و تاکنون توسعه‌های زیادی از جنبه تئوری و کاربردی در مدل‌های تحلیل‌پوششی‌داده‌ها اتفاق افتاده است. به‌عنوان نمونه مدل‌های DEA برای مقایسه و ارزیابی سازمان‌ها و صنایع مختلف مانند صنعت بانکداری، پست، کشاورزی، بیمه، ورزش، ساخت-تولید، بهداشت و درمان (بیمارستان‌ها و کلینیک‌ها)، آموزش (مدارس و دانشگاه‌ها)، حمل‌ونقل، بورس، تولید برق (نیروگاه‌ها)، نفت (پالایشگاه‌ها) و بسیاری کاربردهای دیگر مورداستفاده قرارگرفته‌اند. (خلاصه ای از مبحٍث تحلیل پوششی دادها)

[۱]– Structural Efficiency

[۲] – Scale Efficiency

[۳]– Constant Return to Scale

[۴]– Decreasing Return to Scale

[۵]– Increasing Return to Scale

فروش فایل متن کامل این پایان نامه با فرمت ورد در این لینک

۲-۲-۱-۴ کارایی ساختاری[۱]

کارایی ساختاری یک صنعت از متوسط وزنی کارایی شرکت‌های آن صنعت بدست می‌آید. (امامی میبدی, ۱۳۷۹)

۲-۲-۱-۵ کارایی مقیاس[۲]

کارایی مقیاس یک واحد از نسبت « کارایی مشاهده‌شده» آن واحد به « کارایی در مقیاس بهینه» بدست می‌آید. هدف از این کارایی تولید در مقیاس بهینه است. در برخی از سازمان‌ها اندازه سازمان تأثیر مستقیم در میزان خروجی سازمان دارد؛ یعنی اگر ورودی سازمان دو برابر شود خروجی سازمان نیز دو برابر می‌شود.  در این صورت گفته می‌شود که کارایی یا بازده این سازمان نسبت به مقیاس ثابت[۳] است. حال اگر ورودی‌های سازمان دو برابر شوند ولی خروجی‌های آن کمتر از دو برابر شوند، گفته می‌شود که بازده این سازمان نزولی[۴] است؛ اما اگر ورودی‌های سازمانی دو برابر شوند و خروجی آن بیش از  دو برابر شود گفته می‌شود که کارایی نسبت به مقیاس حالت صعودی[۵] دارد.

کارایی مقیاس به‌صورت زیر بدست می‌آید (Bhat, Bhusham, & Reuben, 2002):

کارایی مدیریتی (VRS)  کارایی مقیاس (Scale)= کارایی فنی (CRS)

۲-۳ تحلیل‌پوششی‌داده‌ها:

اندازه‌گیری کارایی به خاطر اهمیت آن در ارزیابی عملکرد همواره موردتوجه محققین قرار داشته است. یکی از ابزار اندازه‌گیری  استفاده از تکنیک تحلیل پوششی دادها می‌باشد. در این بخش ابتدا تاریخچه‌ای از تحلیل‌پوششی‌داده‌ها ارائه و مزایا و معایب استفاده از این تکنیک توضیح داده شده است. سپس مدل‌های مختلف تحلیل‌پوششی‌داده‌ها به‌اختصار معرفی شده و در انتها چندین مدل رتبه‌بندی واحدها توضیح داده شده است.

۲-۳-۱ تاریخچه تحلیل‌پوششی‌داده‌ها

این روش بر پایه کار اقتصاددانی به نام فارل که پایه‌گذار روش‌های غیر پارامتری در ارزیابی کارایی و محاسبه بهره‌وری واحدهای تصمیم‌گیرنده است. او در سال ۱۹۵۷، اولین روش غیر پارامتری جهت تعیین کارایی را در حالت دو ورودی و یک خروجی ارائه نمود و روش پوسته محدب قطعه-قطعه خطی  برای تقریب مرز را ارائه کرد. برای تعیین اندازه کارایی واحدهای تصمیم‌گیرنده، فارل پیشنهاد کرد که ابتدا بایستی یک مرز کارای مفروض را مشخص کرد و سپس فاصله از مرز کارا را به‌عنوان یک اندازه ناکارایی تعبیر نمود. وی به‌جای برآورد تابع تولید، مرز کارای قطعه-قطعه خطی را با اعمال فرض‌های زیر با استفاده از تبدیل یک‌به‌یک بدست آورد:

1. شیب پاره‌خط‌ها، منفی یا صفراست.
2. هیچ واحدی بین مرز و مبدأ قرار نمی‌گیرد. به‌عبارت‌دیگر تمام نقاط مشاهده‌شده در سمتی از مرز قرار می‌گیرند که مبدأ در آن واقع نباشد.
3. نقاطی که روی مرز قرار می‌گیرند نقاط کارا و بقیه ناکارا هستند و میزان ناکارایی آن‌ها نسبت به مرز محاسبه می‌شود.

روش فارل بااینکه مشکل مربوط به انتخاب تابع تولید را رفع کرد ولی هنوز مشکل تعداد ورودی و خروجی را داشت. در سال ۱۹۷۸ چارنز، کوپر و رودز با استفاده از برنامه‌ریزی ریاضی روش غیر پارامتری فارل را، در مقاله‌ای تحت عنوان “اندازه‌گیری کارایی واحدهای تصمیم‌گیرنده”، برای سیستمی با ورودی‌ها و خروجی‌های چندگانه تعمیم دادند و عنوان “تحلیل‌پوششی‌داده‌ها” را به آن دادند. البته این تکنیک قبل از آن در سال ۱۹۷۶ در رساله دکتری رودز به راهنمایی کوپر تحت عنوان “ارزیابی پیشرفت تحصیلی دانش آموزان مدارس ملی آمریکا” مورداستفاده قرار گرفته بود. مدلی که توسط چارنز، کوپر و رودز معرفی شد مدل معروف CCR است که با فرض بازده به مقیاس ثابت ارائه شد و یکی از اساسی‌ترین مدل‌های تحلیل‌پوششی‌داده‌ها است. از آن زمان به بعد مطالعات زیادی درزمینهٔ کاربرد و توزیع این روش صورت گرفت و مدل‌های جدید و مقالات زیادی در این زمینه ارائه شد. به‌عنوان نمونه، در سال ۱۹۸۴، بنکر، چارنز و کوپر مدل CCR را برای بازده به مقیاس متغیر بسط دادند و مدل معروف BCC را ارائه نمودند.

در مدل‌های DEA امکان سه نوع جهت‌گیری با ماهیت ورودی، با ماهیت خروجی و بدون ماهیت وجود دارد. در مدل‌های با ماهیت ورودی واحدهای تصمیم‌گیرنده در پی آن هستند که با کمترین میزان ورودی ممکن، مقدار مشخصی خروجی ایجاد کنند. در مدل‌های با ماهیت خروجی واحدهای تصمیم‌گیرنده در پی آن هستند که با مقدار مشخصی ورودی، بیشترین میزان خروجی ممکن را ایجاد کنند. در مدل‌های بدون ماهیت واحدهای تصمیم‌گیرنده در پی کاهش ورودی‌ها و افزایش همزمان خروجی‌ها هستند.

از سال ۱۹۷۸ استفاده از تکنیک تحلیل‌پوششی‌داده‌ها با سرعت زیادی در حال گسترش بوده و تاکنون توسعه‌های زیادی از جنبه تئوری و کاربردی در مدل‌های تحلیل‌پوششی‌داده‌ها اتفاق افتاده است. به‌عنوان نمونه مدل‌های DEA برای مقایسه و ارزیابی سازمان‌ها و صنایع مختلف مانند صنعت بانکداری، پست، کشاورزی، بیمه، ورزش، ساخت-تولید، بهداشت و درمان (بیمارستان‌ها و کلینیک‌ها)، آموزش (مدارس و دانشگاه‌ها)، حمل‌ونقل، بورس، تولید برق (نیروگاه‌ها)، نفت (پالایشگاه‌ها) و بسیاری کاربردهای دیگر مورداستفاده قرارگرفته‌اند. (خلاصه ای از مبحٍث تحلیل پوششی دادها)

[۱]– Structural Efficiency

[۲] – Scale Efficiency

[۳]– Constant Return to Scale

[۴]– Decreasing Return to Scale

[۵]– Increasing Return to Scale

فروش فایل متن کامل این پایان نامه با فرمت ورد در این لینک