2. مشارکت فعال، مشارکتی است نامحدود که تمامی عرصه های سیاسی را در بر می گیرد.(پیران، ۱۳۷۵: ۲۸).

برخی دیگر مشارکت را شرکت فعالانه انسان ها در حیات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و به طور کلی تمامی ابعاد حیات می دانند. از این رو تشویق به مشارکت و تسهیل در فرایند تحقیق آن همواره مورد توجه برنامه ریزان و مصلحان اجتماعی بوده است.(ساروخانی، ۱۳۷۵: ۵۶۸).
مشارکت در واقع نوعی رفتار اجتماعی، مبتنی بر اعتقاد و منافع شخصی یا گروهی است. مشارکت عبارت است از میزان دخالت اعضای نظام در فرآیند تصمیم گیری. در حقیقت جوهر مشارکت، منابع مشترک گروه در جامعه و منافع مشترک فرد در گروه است.(لهسایی زاده،۴۲:۱۳۸۳).
با توجه به تعاریفی که گذشت، اصول مشترک مشارکت در تعاریف موارد ذیل می باشند:
۱٫همه تعاریف مشارکت را یک فرآیند چند بعدی می دانند.

2. تصمیم گیری مشترک و اشتراک در قدرت در همه تعاریف به چشم می خورد.

2. همه تعاریف مشارکت به نقش تک تک افراد در تمامی مراحل تصمیم گیری بها داده و آن را تأکید می کنند.

2. آگاهی، رضایت، شرکت داشتن، تصمیم گیری در بطن همه تعاریف دیده می شود.

2. هدفدار و ارادی بودن از اصول مشارکت است.

پس با توجه به همه آنچه گذشته، مشارکت عبارت است از: فرآیندی ارادی و هدفدار که در آن تک تک افراد جامعه در انتخاب هدف و چگونگی رسیدن به هدف انتخاب شده دخالت داشته و علاوه بر آن اصل رضایتمندی در تمامی مراحل تصمیم گیری مورد توجه است. این فرایند تابع عوامل مختلف سازمانی، مکانی، اجتماعی، اقتصادی و روانشناختی است.
بررسی تعاریف ارائه شده از مشارکت اجتماعی
مفهوم مشارکت به تنهایی بنا به ماهیت خود، مفهومی اجتماعی است زیرا برای آن، فعالیت هم جهت و هدفمند بیش از یک نفر ضرورت دارد و از این رو بیان کننده نوعی از رابطه اجتماعی است و در واقع اکثریت قریب به اتفاق فعالیت های جمعی از هر نوع و برای هر هدفی در بر گیرنده نوعی مشارکت است.
در معنای عام برای تمایل به مشارکت اجتماعی تعاریف متعددی بیان شده از جمله می توان به تعاریف زیر اشاره کرد:
۱٫تقبل آگاهانه انجام امری در شکل همکاری با میل و رغبت و نیاز، با هدف بهبود زندگی اجتماعی.

2. همکاری و شرکت در کار یا فعالیتی و حضور در گروه یا سازمانی به منظور بحث، تصمیم گیری و پذیرش نقش.

2. تعامل و ارتباط مقابل با سایر افراد جهت شرکت در کار یا برنامه ای با هدف مشخص و معین.

باید توجه داشت مشارکت به عنوان یک«رفتار انسانی» از رفتارهای«بازتابی» متمایز می شود، زیرا افراد مشارکت کننده برای رفتار خود معنای ذهنی مشخصی قائلند. هرگاه افراد برای رفتار خود معنای ذهنی خاص قائل شوند«کنش» پدید می آید.
از نظر تحلیلی می توان دو گونه کنش را از هم متمایز کرد: کنش فردی و کنش اجتماعی.
در متمایز ساختن کنش فردی از کنش اجتماعی دو دیدگاه وجود دارد. از نظر ماکس وبر کنش وقتی اجتماعی است که: نخست آنکه کنشگر، رفتار، حضور یا وجود دیگران را در نظر بگیرد. دوم این که کنش فرد برای دیگران ارزش نمادین داشته باشد و کنش دیگران نیز برای کنشگر نماد و علامت تلقی گردد. سرانجام سومین معیار در تعریف وبر دلالت بر آن دارد که رفتار اشخاصی که در یک کنش اجتماعی دخالت دارند، باید تحت تأثیر ادراک آنها از معنای کنش دیگران خاص خودشان قرار گیرد. بر خلاف وبر، دورکیم کنش اجتماعی را در دخالت ذهنی اشخاص جستجو نمی کند. از نظر دورکیم، کنش اجتماعی شامل: چگونگی عمل، تفکر و عمل است که خارج از فرد باشند و دارای قوه اجبار و التزام هستند و خود را بر فرد تحمیل می کنند.
پارسونز کوشیده است این دو سنت فکری را تلفیق کند. بر این اساس میتوان کنش اجتماعی را چنین تعریف کرد:«همه حالات فکری، احساسی و رفتاری که جهت گیری آنها بر اساس الگوهای جمعی ساخت یابی شده اند.
این تعریف به طور ضمنی به چند واقعیت مهم تأکید دارد: اولاً رفتار افراد، بی آنکه به طور مداوم از آن آگاه باشند، در هر لحظه تحت تأثیر هنجارهایی است که برای آنها رهنما یا الگو هستند. ثانیاً حالات عمل، تفکر و احساس پذیرفته شده در یک جامعه به شکل قواعد، هنجارها و الگوها به کنشگر عرضه شده و او ناگزیر است برای آنکه کنش هایش در جامعه قابل قبول باشد، از آنها الهام گرفته، به رفتارهای خود جهت دهد. ثالثاً بر کنش و کنش متقابل میان افراد قواعد و الگوهای مشخصی حاکم است که موجب ساخت یافتن آنها میگردد. “در رابطه با کنش اجتماعی الگوهایی مبنا قرار می گیرند که میان اعضای جماعتی از اشخاص مشترک هستند”.(علوی تبار، ۱۳۷۹: ۱۷).
برخی از صاحبنظران مشارکت را مسامحتاً به معنی تمایل به مشارکت اجتماعی به کار برده اند، اما برخی نیز در تعریف این تمایز را مد نظر داشته اند.

ل فرایند گردش امور در این شبکه و در نهایت افزایش کارآمدی آن در عین ثبات یا کاهش هزینههای فعالیت در آن، دلالت دارد. (افتخاری، ۱۳۸۹، ص۱۰۶)
این اشکال مختلف سرمایه، کاملاً مستقل از یکدیگر نیستند بلکه وابستگی متقابل داشته و تقویت کننده یکدیگر هستند. به عنوان مثال، سرمایه اجتماعی و فرهنگی نقش مهمی در شکل گیری سرمایه انسانی دارند و بر عکس.
نمودار(۱-۲) ارتباط متقابل انواع سرمایه
سرمایه سیاسی
سرمایه اجتماعی
سرمایه انسانی
رهبری:
شناسایی فرصتها و بسیج منابع جهت بالا بردن سرمایه
سرمایه مالی
سرمایه طبیعی
سرمایه فرهنگی
منبع: فصیحی، ۱۳۸۹، ص۲۳
۳-۲-۲- تاریخچه مفهوم سرمایه اجتماعی
برای ارائه مفهوم اولیه سرمایه اجتماعی از یک تمثیل ساده استفاده میکنیم. یک کشور کوچک را که کسی در آن زندگی نمیکند اگر در نطر بگیریم که دارای همه امکانات و غنیترین منابع زیرزمینی و معدنی، انبوهی از کارخانجات و تأسیسات زیربنایی شده، در اینصورت دارای سرمایههای اقتصادی است. اما بدیهی است که بدون سرمایه انسانی یعنی نیروی کار ساده و ورزیده، مهندسان تحصیلکرده و مدیران مجرب قادر به ایجاد ارزشافزوده نیست. حال اگر فرض کنیم عدهای افراد متخصص، کارگر، سرمایهدار و مدیر از کشورهای مختلف به دلایلی اخراج یا آواره شوند و به کشور مفروض گسیل شوند، باز هم مشکل حل نخواهد شد زیرا نیروی انسانی وجود دارد اما هر یک میل دارد به صورت انفرادی تلاش کند و هیچ نقطه یا هدف مشترکی با سایرین نخواهد داشت و همچنان تضمینی برای ایجاد ارزشافزوده وجود ندارد. اما اگر بین نیروی انسانی موجود سازماندهی و ارتباط برقرار گردد و افراد با هم همکاری و به هم اعتماد کنند امکان ایجاد ارزشافزوده وجود دارد. لذا روحیهها، ارزشهای اخلاقی، عادات رفتاری، سنتها، هنجارها، روشها و نهادهایی که منجر به پذیرش سلسله مراتب، تمکین از قواعد اجتماعی، همکاری، اعتماد و مشارکت افراد میشود را سرمایه اجتماعی مینامیم. به دیگر سخن سرمایه اجتماعی شکل میگیرد که هنجارها و ارزشها در افراد به صورت عادتهای رفتاری درآیند.
در واقع دو دسته قوانین بر رفتار اجتماعی افراد نظارت و حاکمیت دارند. دسته اول، قوانین بیرونی هستند که دولت آن را تنظیم و سپس اجرا و نظارت میکند. دسته دوم قوانین درونیاند که عمدتاً ارزشهای اخلاقی و اجتماعیای هستند که مورد پذیرش افراد قرار گرفته و به تدریج به صورت عادات رفتاری درآمدهاند و در حقیقت وقتی قوانین بیرونی موثرند که باور قلبی افراد باشند، و الا قوانین بیروح خواهند بود که اعمال آنها بسیار دشوار و پرهزینه است. به طور کلی هر چه سرمایه اجتماعی بالاتر باشد نیاز به مهارت و نظارت و در نتیجه هزینههای عمومی کاهش مییابد. ( رنانی، ۱۳۸۶، صص۲۲-۷)
هرچند که کمتر از دو دهه از طرح عبارت سرمایه اجتماعی در نوشتههای جدید علوم اجتماعی می گذرد؛ ولی با دقت در محتوا و هسته اصلی تشکیل دهنده این عبارت یعنی کم و کیف روابط و پیوندهای اجتماعی، متوجه میشویم که قدمت سرمایه اجتماعی را میتوان در آموزههای دینی و اخلاقی، اندیشمندان و صاحبنظران قدیم و کلاسیکهای جامعهشناسی در چند قرن اخیر جستجو نمود. ریشههای این مفهوم را میتوان در اندیشه متفکرانی چون: ابن خلدون، روسو، توکویل، مارکس، تونیس، دورکیم، وبر و زیمل ردیابی نمود. در نظر ابن خلدون، انسان باطبع مدنی است و از این گذشته زندگی مدنی با اجتماع، ضرورت دارد. زیرا انسان برای مقابله با مخاطرات طبیعی و بقای خود ناگزیر از تعاون است. (شیخ، ۱۳۶۳، ص۷۶) دورکیم بدنبال آن بود تا پایههای اخلاقی انسجام اجتماعی را شناسایی کند، به عبارت دیگر پاسخ این پرسش را بیابد که چه چیزی یکپارچگی اجتماعی و تحقق زندگی جمعی را ممکن میسازد. «پورتس»[۳۲] معتقد است که منشأ و خاستگاه مفهوم سرمایه اجتماعی در جامعهشناسی کلاسیک قرن نوزدهم قرار دارد. به نظر او اهمیت دورکیم به زندگی گروهی به عنوان پادزهری برای نابسامانی و خودتباهی اجتماعی و تفکیکی که مارکس بین طبقه «درخود» و طبقه «برای خود» قائل است که اولی طبقهای منفعل و فاقد وحدت و آگاهی است و دومی طبقهای فعال، آگاه و مشارکتی است، دلالت بر مفهوم سرمایه اجتماعی دارد. (غفاری، ۱۳۹۰، ص۳۲)
اصطلاح سرمایه اجتماعی را اولین بار در سال ۱۹۲۰ در مقالهای توسط شخصی به نام «هنیفن»[۳۳] به کار گرفته شد. او سرمایه اجتماعی را شامل داراییهایی میدانست که در زندگی روزانه افراد خیلی به حساب میآیند همانند حسنتفاهم، رفاقت و دوستی، احساس همدردی، و روابط اجتماعی در بین افراد و خانوادههایی که یک واحد اجتماعی را تشکیل می دهند. (شریفیان ثانی، ۱۳۸۰) به نظر وی تعلقات استوار اولیه فرد به خانواده، بواسطه فرآیند ارجاع به اجتماع، به عنوان اولین جزء سرمایه اجتماعی، موجب تعلق فرد به شبکه حمایتی خانواده، همسایگی و اجتماع محله گردیده و وی را از دارایی اجتماعی برخوردار میکند که مانع از گرایش به رفتارهای ضد اجتماعی میشود. پس از نیم قرن تأخیر، در سال ۱۹۶۱، «جینجاکوب»[۳۴] در مقالهای تحت عنوان «مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی»،[۳۵] توضیح داد که شبکههای اجتماعی فشرده در محدودههای حومه قدیمی و مختلط شهری، صورتی از سرمایه اجتماعی را تشکیل میدهند و در ارتباط با حفظ نظافت، عدم وجود جرم و جنایت خیابانی و دیگر تصمیمات در مورد بهبود کیفیت زندگی، در مقایسه با عوامل نهادهای رسمی مانند نیروی حفاظتی پلیس و ن
یروهای انتظامی، مسئولیت بیشتری از خود نشان میدهند. به دنبال وی در دهه ۱۹۷۰، «گلن لوری»[۳۶] اقتصاددان و «ایوانلایت»[۳۷] جامعه شناس، اصطلاح سرمایه اجتماعی را برای توصیف مشکل توسعه اقتصاد درون شهری به کار بردند. در دهه ۱۹۸۰، این اصطلاح توسط جیمز کلمن[۳۸] جامعهشناس در معنای وسیعتری مورد استفاده قرار گرفت و رابرت پاتنام دانشمند علوم سیاسی نیز بحث قوی و پرشور را در مورد نقش سرمایه اجتماعی و جامعه مدنی هم در ایتالیا و هم در ایالات متحده برانگیخت. (فوکویاما، ۱۳۷۹، ص۱۰) و به دنبال آن مفهوم سرمایه اجتماعی به حوزههای مختلف علوم اجتماعی گسترش یافت.

اعتماد بنیادین

امنیت وجودی و احساس آرامش خاطر

اعتماد فردی(بینشخصی)

انتظارات و تعهدات در اجتماع با سوگیری خاصگرایانه

اعتماد عمومی(تعمم یافته

گسترش تعاملات اجتماعی در جامعه با سوگیری عام گرایانه

اعتماد نهادی

اعتماد رسمی به نهادهای رسمی حکومت

۲-۸-۲-۲- هنجارهای معامله متقابل
معامله متقابل یک فرایند مبادله کالاها و خدمات در رابطه اجتماعی است. معمولاً معامله متقابل در روابط خانوادگی و خویشاوندی مبادلات به صورت ناهمگون، با تأخیر و غیرمستقیم و گاهی اوقات بیننسلی صورت میگیرد و معامله متقابل در بین خانواده به صورت منعطف عمل میکند و در شبکههای خارج از خانواده نیز به صورت متفاوتی است. در تحقیقات سرمایه اجتماعی به دو شیوه در مورد معامله متقابل عمل میشود. نوع اول به بررسی و تحقیق فرهنگها و معامله متقابل در داخل یک شبکه یا محل میپردازد. رویکرد دوم به تحقیق پیرامون رفتار معامله متقابل و منافع ناشی از مشارکت شبکهای میپردازد و بیشتر کشف نتایج رفتاری هنجار معامله متقابل مدنظر است تا خود هنجار. ( فیروزآبادی، ۱۳۸۹، ص۱۶۳)
۳-۸-۲-۲- آگاهی و توجه به حوزههای عمومی سیاسی-اجتماعی
این مؤلفه شامل توجه و حساسیت به محیط پیرامون زندگی اجتماعی و سیاسی است و موضوع توجه آن بیشتر امور عمومی بوده و اینکه نسبت به کیفیت زندگی عامه، رخداد و مسائل اجتماعی توجه و آگاهی لازم داشته باشیم و نقطه مقابل آن بیتفاوتی، غفلت و فرصتطلبی است. (فیروزآبادی، ۱۳۸۹، ص۱۶۵)
۴-۸-۲-۲- احساس قدرت و کنش سیاسی
این شاخص برای سنجش احساس فرد در میزان تأثیر گذار بودن خویش در انواع عرصههای زندگی از جمله عرصه سیاسی است. ( فیروزآبادی، ۱۳۸۹، ص۱۶۶)
۵-۸-۲-۲- شبکههای اجتماعی
مقصود از شبکههای اجتماعی پیوندهای رسمی و غیررسمی است که اعضای مختلف جامعه را به یکدیگر پیوند داده و کنشهای متقابل آنها را تقویت میکند. مانند پیوند خانوادگی و خویشاوندی، گروههای دوستی و همسالان، گروههای صنفی، گروههای شغلی و غیره. این شبکهها به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر میزان سرمایه اجتماعی تاثیر دارند؛ هرچه شبکههای اجتماعی متراکمتر باشند، احتمال بیشتری وجود دارد که شهروندان بتوانند در جهت منافع متقابل همکاری نمایند. (فصیحی، ۱۳۸۹، ص۱۶۱)
فوکویاما به تعریف شبکه از دیدگاه سرمایه اجتماعی پرداخته و آن رایک ارتباط اخلاقی مبتنی بر اعتماد معرفی میکند. شبکهها در دو نوع «افقی»و«عمودی» هستند. در شبکههای افقی شهروندانی عضویت دارند که از قدرت و وضعیت برابری برخوردار هستند. در شبکههای عمودی شهروندان نابرابر به وسیله روابط نابرابر مبتنی بر سلسله مراتب و وابستگی به هم پیوند دارند.
از نظر پاتنام شبکههای اجتماعی یکی از اشکال ضروری سرمایه اجتماعیاند. به اعتقاد پاتنام، هر چه این شبکهها در جامعهای متراکم باشند، احتمال بیشتری وجود دارد که شهروندان بتوانند در جهت منافع متقابل همکاری کنند. شبکههای افقی انبوه اما جدا از هم، تقویت همکاری درون گروهی را سبب میشوند. از نظر پاتنام هر چه ساختار سازمانی افقیتر باشد، موفقیت نهادی آن در اجتماع بیشتر است. او شبکه عمودی یا سلسله مراتبی را فاقد توان برقراری اعتماد و همکاری اجتماعی میداند. (شارعپور، ۱۳۸۵، صص۵۷-۵۶)
سرمایه اجتماعی صرفاً به یک نوع خاص از شبکههای اجتماعی محدود نمیباشد. سرمایه اجتماعی هم در شبکههای اجتماع محلی وجود دارد، هم در سطوح دولت – ملت و هم در درون خانوادهها و سایر شبکههای خانوادگی. در این زمینه میتوان سه نوع شبکه را از هم متمایز ساخت: شبکههای موجود در قلمرو غیر رسمی نظیر پیوندهای خویشاوندی و فامیلی، شبکههای موجود در قلمرو تعمیم یافته نظیر پیوند با افرادی که فرد آنها را شخصاً نمیشناسد و شبکههای موجود در قلمرو نهادی نظیر ارتباط فرد با نهادها. ( شارعپور، ۱۳۸۵، ص۱۴۷)
۶-۸-۲-۲- مشارکت
میتوان مشارکت را شرکت مؤثر همهی افراد گروه در امور جمعی از طریق بسیج کلیه امکانات بالقوهی گروهی به منظور استفاده از آنها در فرایند تصمیمگیری و اجرا دانست. برای تحقق مشارکت عناصری لازم است که مهمترین آنها عبارتند از:
– تلاشهای سازمانیافتهی گروهها و افراد
– ایجاد انگیزهها و محرکهای لازم، که میتواند پاداش باشد
– آگاهی و دانش نسبت به کنشی که میخواهد در آن مشارکت داشته باشد
– اعتقاد به باورها و ارزشی بودن مورد یا مصداقی که قرار است برای آن مشارکتی صورت پذیرد. این باورها و ارزشها میتواند سیاسی، اجتماعی، فرهنگی یا اقتصادی باشد.
آموزش مفاهیم همبستگی، اتحاد و تعاون که شالودههای حیات اجتماعی هستند، از عناصر مشارکت و از بسترهای مشارکت هستند. ( جوادییگانه و همکاران، ۱۳۸۴، ص۱۴۵)
۷-۸-۲-۲- وفاق اجتماعی

وبر

ایجاد سرمایه اجتماعی بوسیله کنش اجتماعی معنادار

منبع: صادقی، ۱۳۹۰، ص۱۴
۱۰-۲-۲- سرمایه اجتماعی از نگاه جامعهشناسان جدید
نظریههای سرمایه اجتماعی را به سه بخش تقسیم میکنیم؛ بخش اول شامل نظریههایی است که سرمایه اجتماعی را در سطح خرد (فردی) مورد بررسی قرار میدهند، بخش دوم به نظریههایی اشاره میگردد که سرمایه اجتماعی را در سطح کلان (جمعی) مورد واکاوی قرار میدهد. نهایتاً در بخش سوم به نظریههایی میپردازیم که عموماً دارای رویکرد تلفیقی هستند این نوع تقسیمبندی، تقریباً مورد پدیرش اکثر پژوهشگران حوزه سرمایه اجتماعی قرار گرفته است.
۱-۱۰-۲-۲- نظریههای سرمایه اجتماعی در سطح خرد (رهیافت فردمحور)
در این رهیافت سرمایه اجتماعی به عنوان ابزار دسترسی افراد، خانوادهها یا گروههای کوچک به منافعشان در نظر گرفته میشود. مطابق این رهیافت، توزیع سرمایه اجتماعی در درون هر اجتماع خاصی، نابرابر و اغلب قشربندی شده است؛ یعنی، سرمایه اجتماعی میتواند مکانیسمی برای ادخال یا طرد اجتماعی باشد، افزون بر آن افراد میتوانند منابع را در جهت اهداف سازنده یا ویرانگر استفاده کنند. این رهیافت با تأکید بر موقعیت متمایز افراد جامعه در کسب منابع محدود، میکوشد
تأثیر شکل و مقدار سرمایه اجتماعی بر موقعیت افراد در دسترسی به منابع محدود بررسی کند. (فصیحی، ۱۳۸۹، ص۴۴)
۱-۱-۱۰-۲-۲- پی یر بوردیو[۶۷]
بوریو از نخستین کسانی است که به طور منظم به بررسی و تحلیل مفهوم سرمایه اجتماعی پرداخت. در تعریف سرمایه اجتماعی، بوردیو قبل از هرچیز اعتقاد دارد که سرمایه اجتماعی هم یکی از اشکال سرمایه است، که از الزامات (پیوندهای) اجتماعی ساخته شده و تحت برخی شرایط قابل تبدیل به سرمایه اقتصادی (قابل تبدیل شدن به پول) است. از نظر بوردیو، ایجاد و اثر بخشی سرمایه اجتماعی، بستگی به عضویت در یک گروه اجتماعی دارد که اعضای آن مرزهای گروه را از طریق مبادلهی اشیاء و نمادها، بنیان نهاده اند. در واقع فرد با عضویت در گروه، در مالکیت شبکه بادوامی از روابط نهادی شده بین افراد شریک میشود که در خود، منافع بالقوه و بالفعلی (سرمایه اجتماعی) برای او دارد. تعریف بوردیو از سرمایه اجتماعی بیشتر معطوف به عناصر فرهنگی جامعه است و آن را ناشی از ویژگیهای فرهنگی و تاریخی جامعه دانسته و حفظ و ترویج آن را مستلزم یک بستر فرهنگی مناسبی میداند.
تعریف بوردیو از سرمایه اجتماعی عبارت است از: انباشت منابع بالفعل یا بالقوه ای که به تصاحب یک شبکه بادوام روابط کم و بیش نهادینه شده آشنایی متقابل مربوطند. از نظر بوردیو، شبکههای اجتماعی موهبتی طبیعی نیستند و باید با انجام کنشهای منطقی و هدفمند آنها را برای دستیابی به دیگر سرمایه ها و منابع پدید آورد. سرمایه از نظر او سه شکل بنیادی دارد:

1. سرمایه اقتصادی که قابل تبدیل شدن به پول است و میتواند به شکل حقوق مالکیت نهادینه شود ۲٫ سرمایه فرهنگی که تحت برخی شرایط به سرمایه اقتصادی بدل میشود و به شکل کیفیات آموزش نهادینه میگردد

1. سرمایه اجتماعی که در برگیرنده روابط اجتماعی ارزشمند میان آدمیان است و تحت برخی شرایط به سرمایه اقتصادی تبدیل میشود. (کلدی، ۱۳۸۴، صص۱۸۶-۱۸۵)

به اعتقاد بوردیو، سرمایه اجتماعی به عنوان شبکهای از روابط، یک ودیعه طبیعی یا یک ودیعه اجتماعی نیست بلکه چیزی است که در طول زمان برای کسب آن باید تلاش کرد. به تعبیر بوردیو، سرمایه اجتماعی محصول نوعی سرمایهگذاری فردی یا جمعی، آگاهانه یا ناآگاهانه است که به دنبال تثبیت یا بازتولید روابط اجتماعی است که مستقیماً در کوتاه مدت یا بلند مدت، قابل استقاده هستند. (شارع پور، ۱۳۸۵، ص۳۱)
تعریف بوردیو از سرمایه اجتماعی نشان میدهد که این سرمایه دو عنصر دارد: نخست روابط اجتماعی، که افراد را قادر به دستیابی به منابعی میکند که دیگران، یعنی هم گروههایش صاحب آنها هستند و دوم مقدار و کیفیت منابعی که حاصل فرد میشود. سرمایه اجتماعی این امکان را برای فرد فراهم می آورد تا به منابعی مانند اطلاعات، فرصتهای اقتصادی و آموزشی دست یابد. باید بین منابعی که فرد به دست آورده و عضویت در شبکههای اجتماعی تمایز قایل شد. چون ممکن است افراد بسیاری باشند که صاحب سرمایه اجتماعیاند اما به دلایلی از این سرمایه برای دستیابی به منابع استفاده نمیکنند. (کلدی، ۱۳۸۷، ص۱۸۷)
بوردیو بر قابلیت انواع مختلف سرمایه تأکید داشته و سرمایه اقتصادی را ریشه انواع دیگر سرمایه میداند و به تعبیر لین (۲۰۰۱) سرمایه اجتماعی در نظر بوردیو لباس مبدل برای سرمایه اقتصادی میباشد. گرچه بوردیو معتقد است که شکلهای دگرگون شده و تغییر چهره داده سرمایه اقتصادی هرگز تماماً قابل تعریف به این تعریف نیست. بنابراین به کمک سرمایه اجتماعی، کنشگران قادر هستند مستقیماً به منابع اقتصادی (وامهای یارانهای، بازارهای حمایت شده) دست یابند. به علاوه آنها میتوانند سرمایه فرهنگی خود را از طریق تماس با متخصصان و فرهیختگان (سرمایه فرهنگی متجسم) بیافزایند یا به جای آن به نهادهایی که مدارک معتبر ارایه میدهند (سرمایه فرهنگی نهادینه) بپیوندند. (توسلی و موسوی، ۱۳۸۴، ص۹)
پس سرمایه اجتماعی نوعی ابزار دسترسی به منابع اقتصادی و فرهنگی، از طریق ارتباطات اجتماعی میباشد. تأکید بوردیو بر مشارکت فرد در شبکههای اجتماعی است که این مشارکت سبب دسترسی او بر منابع و امکانات گروه میشود. پس تئوری بوردیو به فهم این نکته کمک میکند که چگونه فرد میتواند با استفاده از سرمایه اجتماعی، موقعیت اقتصادی خود را در جامعه بهبود بخشد. به نظر میرسد که در دیدگاه بوردیو، سرمایه اجتماعی و فرهنگی، ابزاری هستند برای این که فرد سرمایه اقتصادی خود را افزایش دهد. پس در دیدگاه بوردیو، سرمایه اجتماعی نوعی محصول اجتماعی است که ناشی از تعامل اجتماعی میباشد. (شارع پور، ۱۳۸۵، ص۳۲)
در نهایت سرمایه اجتماعی از نگاه بوردیو، منبعی است برای فرد جهت دستیابی به سرمایه اقتصادی در گسترهای از موقعیتهای اجتماعی. هر چند دستیابی به این منابع از طریق عضویت گروهی ممکن گردد.
۲-۱-۱۰-۲-۲- جیمز کلمن[۶۸]
در نظر کلمن، سرمایه اجتماعی نشاندهنده یک منبع است، زیرا متضمن انتظار بدهبستان متقابل است که فرد معینی را وارد در شبکههای گستردهتری میکند که روابط حاکم بر این شبکهها مبتنی بر اعتماد و ارزشهای مشترک میباشد. کلمن بر اساس نظریه انتخاب منطقی، نگاه تازهای را نسبت به جامعه، به عنوان مجموعهای از نظامهای اجتماعی رفتار فردی توسعه داد. مفهوم سرمایه اجتماعی برای کلمن، وسیلهای برای تبیین نحوه همکاری و تعاون افراد با یکدیگر بود. به نظر میرسد که سرمایه اجتماعی برای کلمن، راهحلی را در جهت حل این مشکل که چرا افراد همکاری میکنند، حتی در زمانی که دسترسی به سود آنی از طریق رقابت سهل و ممکن است، ارائه کرده است. سرمایه اجتماعی در کار کلمن به شیوه ای عمل مینماید که تا حد زیادی با نقش «دست نامرئی» بازار در نظریه اقتصاد کلاسیک قابل مقایسه و هماهنگ است. (غفاری، ۱۳۹۰، ص۷۳)
کلمن باور داشت که فرسایش نهاد خانواده و دیگر نهادهای اولیه، منجر به انتقال مسئولیت جامعهپذیری به سازمانهای ساخته شدهای چون مدارس، شده است که باعث کاهش بلندمدت سرمایه اجتماعی که نظم و کارکرد جامعه ای به آن وابسته است، میشود. از نظر کلمن، خویشاوندی به طور کلی و خانواده به طور خاص، نشاندهنده یک پایه مهم جامعه میباشند. کلمن به ماهیت بین نسلی پیوندهای مذهبی توجه میکند و بر این مبناست که به غیر از خانواده، از سازمانهای مذهبی یاد میکند که نسلها را به یکدیگر پیوند میدهند. (غفاری، ۱۳۹۰، ص۷۴)
کلمن اولین محققی بود که به منظور بررسی تجربی مفهوم سرمایه اجتماعی به عملیاتی نمودن آن پرداخت. در مقایسه با بوردیو، کلمن از مفاهیم دیگری برای تعریف سرمایه اجتماعی استفاده کرد و در چارچوب سنت نظری متفاوتی سخن میگوید. کلمن به جای تعریف سرمایه اجتماعی بر حسب ماهیت و به طور کلی محتوای آن، به کارکرد آن توجه دارد. به اعتقاد او، سرمایه اجتماعی بخشی از ساختار اجتماعی است که به کنشگر اجازه میدهد تا با استفاده از آن به منابع دست یابد. این بعد از ساختار اجتماعی شامل تکالیف و انتظارات، شبکههای اطلاع رسانی، هنجارها و ضمانت اجراهایی است که انواع خاصی از رفتار را تشویق کرده یا مانع میشوند. اگر فرد الف کاری برای فرد ب انجام داده و اعتماد داشته باشد که فرد ب در آینده این کار را جبران خواهد کرد، این نوعی انتظار را در فرد الف و نوعی تکلیف را برای فرد ب ایجاد میکند. (شارع پور، ۱۳۸۵، ص۳۱) به اعتقاد کلمن، سرمایه اجتماعی ذات واحدی نیست بلکه مجموعهای از ذاتهای گوناگون است که دو عنصر مشترک دارند: اولاً
همه آنها مشتمل بر جنبهای از ساختارهای اجتماعی اند، ثانیاً برخی کنشهای خاص کنشگران (اعم از اشخاص حقوقی یا حقیقی را) در داخل محدوده ساختار تسهیل میکنند. سرمایه اجتماعی مانند سایر اشکال سرمایه مولد است، یعنی تحقق اهداف معینی را که در نبودش محقق نمیشوند امکان پذیر میگرداند. سرمایه اجتماعی مانند سرمایه فیزیکی و سرمایه انسانی کاملاً قابل معاوضه یا جانشینی نیست بلکه ممکن است مختص فعالیتهای معینی باشد. نوع معینی از سرمایه اجتماعی که در تسهیل کنشهای معینی سودمند است، شاید برای کنشهای دیگر بی فایده حتی زیان بخش باشد. (تاجبخش، ۱۳۸۴، ص۴۹) کلمن بازارهای عمده فروشی الماس را مثال میزند. در جریان مذاکره برای یک معامله، یک تاجر، کیسه ای حاوی سنگ های الماس را به دست تاجر دیگری میدهد تا آن را در خلوت و سر فرصت وارسی کند. بدون هیچ ضمانت یا اطمینان رسمی ای که تاجر دومی یک یا چند تکه از الماسهای قیمتی را با تکههای نامرغوب تر یا الماس بدلی عوض نکند. شاید در چنین حالتی، کالا هزاران یا صدها هزار دلار قیمت داشته باشد. یک چنین مبادله بدون قیدوبندهای رسمی، بر کارکرد این بازار بسیار تأثیرگذار است. اگر این ترتیب وجود نداشته باشد عملکرد بازار الماس بسیار کند و به مراتب ناکارآمد خواهد بود. جامعه مفروضی از تاجران (الماس) چه از نظر تکرار کنش و واکنش ها و چه از لحاظ پیوندهای قومی و فامیلی، معمولاً بسیار بسته است. مطالعه بازار عمده فروشی الماس نشان میدهد که پیوندهای تنگاتنگ فامیلی و اجتماعی و رشتههای علایق مشترک دینی، ضمانتی را که برای تسهیل داد و ستدها در بازار لازم است تأمین میکند. (تاجبخش، ۱۳۸۴، صص۵۱-۵۰)
کلمن بر سودمندی سرمایه اجتماعی تأکید میورزد و آن رامنبعی برای همکاری، روابط دوجانبه و توسعه اجتماعی میداند. به اعتقاد کلمن، عواملی که سبب ایجاد و گسترش سرمایه اجتماعی میشوندعبارتند از:
۱٫کمک ۲٫ایدئولوژی ۳٫اطلاعات ۴٫هنجارها
کمک: درخواست کمک افراد از یکدیگر، مقدار سرمایه اجتماعی را بیشتر خواهد کرد. هرگاه عواملی مانند رفاه و فراوانی و کمک دولت، سبب شود تا افراد نیازشان به یکدیگر کمتر شود، میزان سرمایه اجتماعی کمتر خواهد شد.
ایدئولوژی: اعتقاداتی مانند لزوم کمک به یکدیگر یا عمل به سود دیگری، سبب پدید آمدن سرمایه اجتماعی میشود. از این رو، آن دسته از اعتقادات مذهبی که بر ضرورت کمک و عمل به نفع دیگران تأکید دارند، عامل مهمی در شکلگیری سرمایه اجتماعی محسوب میشوند.
اطلاعات: از نظر کلمن، یک شکل مهم سرمایه اجتماعی ظرفیت بالقوه اطلاعات است که جزء ذاتی و جداییناپذیر روابط اجتماعی است. اما به دست آوردن اطلاعات پرهزینه است. اطلاعات در واقع، زمینه را برای کنش فراهم میسازد و کمترین چیزی که برای کسب اطلاعات لازم است توجه میباشد که همیشه اندک است. یکی از وسایلی که از طریق آن، اطلاعات میتواند به دست آید، استفاده از روابط اجتماعی است؛ و اطلاعاتی را که از این طریق حاصل می شود، کنش را تسهیل میکند.
هنجارها : اگر درون گروههای اجتماعی، هنجارهای موثر و نیرومندی مبنی بر اینکه فرد باید منافع شخصی را رها کرد و به سود جمع عمل کند، وجود داشته باشد، سرمایه اجتماعی شکل خواهد گرفت.
کلمن در کنار توجه به سودمندیهای سرمایه اجتماعی، به ناسودمندیهای سرمایه اجتماعی هم توجه میکند او از این موضوع بحث میکند که سرمایه اجتماعی ضمن ایجاد سهولت برای انجام برخی کنشها، برای برخی دیگر محدودیت ایجاد میکند. از نظر او هنجارهای موجود در یک حوزه میتواند نوآوری در آن حوزه را کاهش دهد. (کلمن، ۱۳۷۷، ص۴۷۶)

شبکه اجتماعی تعریف کرد.
در کنش اظهاری سرمایه اجتماعی ابزاری است برای تحکیم منابع و دفاع در برابر از دست دادن احتمالی منابع. او سه نوع بازدهی را در این رابطه ذکر میکند: سلامت جسمانی، سلامت روانی و رضایت از زندگی. وی معتقد است اغلب اوقات کنش های ابزاری و کنشهای اظهاری یکدیگر را تقویت میکنند.
لین در مقایسه سرمایه اجتماعی با اشکال دیگر سرمایه، سرمایه اقتصادی و سرمایه انسانی را شکلهای شخصی سرمایه مینامد، حال آن که برای سرمایه اجتماعی عنوان «دارایی ارتباطی» را به کار میبرد. سرمایهگذاری در این شکل سرمایه، نه بر روی فرد بلکه بر روی روابط صورت میگیرد، یعنی این که افراد برای دستیابی به سود، در تعاملات و شبکه سازی شرکت میکنند.
وی به مواردی در چگونگی کارکرد سرمایه اجتماعی اشاره میکند که معتقد است در اشکال شخصی سرمایه به آن پرداخته نمیشود. به طور مثال او به تسهیل جریان اطلاعات در برخی پیوندهای اجتماعی اشاره میکند که به واسطه آن اطلاعات سودمندی درباره فرصتها و انتخابها به فرد میرسد و یا پیوندها میتوانند یک سازمان و کارگزاران یا حتی جامعه را از وجود و علایق افرادی که در صورت فقدان پیوند ها ناشناس باقی میماندند، آگاه کند. چنین اطلاعاتی هزینه مبادلاتی سازمان یا برای بهرهگیری از افراد بهتر و هزینه مبادله افراد را برای یافتن سازمانهای بهتر، کاهش میدهد.
نهایتاً این که انتظار میرود روابط اجتماعی هویت و اعتبار را تقویت کند. اطمینان فرد از ارزش خود به عنوان عضوی از یک گروه اجتماعی که در منافع و منابع مشابهی شریکند موجبات حمایت عاطفی تأیید همگانی دعوی فرد را نسبت به منابع معین فراهم میکند. این تأیید برای حفظ سلامت فکری و استحقاق بهره مندی از منابع ضروری است. لین چهار عنصر اطلاعات، نفوذ، اعتبار اجتماعی و تأیید را توضیح چگونگی کارکرد سرمایه اجتماعی در کنش های ابزاری و کنشهای اظهاری میداند.
همانگونه که ملاحظه میشود، مباحث لین صرفاً بر منافع فردی سرمایه اجتماعی متمرکز است و سرمایه اجتماعی را در درجه اول امری فردی میداند که افراد با انگیزه کسب سود برای خود، اقدام به سرمایه گذاری در روابط اجتماعی مینمایند. اگرچه ممکن است در مباحث لین مانند سرمایه انسانی، سرجمع این داراییهای ارتباطی به نفع جامعه نیز تمام شود. (توسلی و موسوی، ۱۳۸۴، صص۱۲-۱۰)
لین، برای بیان اثرگذاری سرمایه اجتماعی بر کنشهای اعضای جامعه، به چهار مورد اشاره مینماید.
۱- سرمایه اجتماعی جریان اطلاعات را تسهیل مینماید.
۲- پیوندهای اجتماعی که سرمایه اجتماعی با آن تعریف میشود بر کارگزاران در مقیاس سازمان محلی اعمال نفوذ مینمایند.
۳- سرمایه اجتماعی در تولید اعتبار اجتماعی برای افراد نقش مهمی را عهدهدار است.
۴- پیوندهای اجتماعی در تقویت هویت و بازشناسی افراد تأثیرگذار هستند.
به نظر لین، سرمایه اجتماعی به لحاظ عملی به عنوان منابع محاط شده در شبکههای اجتماعی تعریف میشود که در دسترس و مورد استفاده کنشگران اجتماعی، برای کنشهایشان میباشد. در نتیجه این مفهوم دو مؤلفه مهم را در خود دارد:
۱- نشان میدهد که منبع محاط در روابط اجتماعی است تا افراد؛
۲- دسترسی و استفاده از این منابع در اختیار افراد است.
اصول و قضایای مربوط به نظریه سرمایه اجتماعی را لین، به صورت زیر مطرح مینماید:
۱- اصل ساختاری؛ منابع ارزشمند محاط در ساختارهای اجتماعی هستند.
۲- اصل تعامل؛ تعامل معمولاً در بین کنشگران همسطح و دارای سبک زندگی مشابه صورت میگیرد.
۳- اصل شبکه؛ در قالب شبکههای اجتماعی به صورت مستقیم و غیرمستقیم کنشگران حامل انواع گوناگون از منابع هستند.
۴- منابع محاط شده به لحاظ ساختاری در حکم سرمایه اجتماعی برای کنشگران شبکهها هستند.
۵- اصل کنش؛ کنشگران انگیزه حفظ و یا بهرهگیری از منابعشان را در قالب کنشهای هدفمند دارند.
۶- گزاره اجتماعی- سرمایه؛ موفقیت کنش؛ پیوستگی مثبت با سرمایه اجتماعی دارد.
۷- گزاره موقعیت قوی؛ موفقیت اولیه، این احتمال که کنشگر دسترسی و استفاده بهتری از سرمایه اجتماعی داشته باشد را تقویت مینماید.
۸- گزاره پیوند قوی؛ پیوندی قوی احتمال دسترسی به سرمایه اجتماعی که تاثیری مثبت بر روی کنش دارد را بیشتر میکند.
۹- گزاره پیوند ضعیف؛ پیوند ضعیفتر احتمال بیشتری را برای دسترسی به سرمایه اجتماعی و کنشهای ابزاری را تسهیل مینماید.
۱۰ گزاره جایگاه قوی؛ افراد صمیمی و نزدیک به هم، نقش واسطه (پل) را در شبکه دارند که سرمایه اجتماعی آنها دسترسی به کنش ابزاری را فراهم میکند.
۱۱- گزاره جایگاه همراه با موقعیت؛ جایگاه قوی برای کنش ابزاری امکان دسترسی به واسطهها و منابع مختلف را موجب میشود.
۱۲- گزاره امکان ساختی؛ اثرات شبکه از طریق ساختار سلسله مراتب، برای کنشگرانی که در قسمتهای مختلف سلسله مراتب قرار گرفتهاند، محدود میشود.
لین با توجه به گزارههای مطرح شده مدل زیر را در مورد سرمایه اجتماعی مطرح مینماید:
نمودار(۶-۲) مدل سرمایه اجتماعی نان لین
موقعیت ساختاری